اهل بيت ابا عبد الله در داخل خيمه هستند،همين طور منتظر ببينند كى صداى آقا را مى‏شنوند يا شايد يك بار ديگر جمال آقا را زيارت مى‏كنند كه يك وقت صداى همهمه اسب ابا عبد الله بلند شد.آمدند در خيمه.خيال كردند آقا آمده‏اند.يك وقت ديدند اين اسب آمده است ولى در حالى كه زين او واژگون است.اينجاست كه اولاد ابا عبد الله،خاندان ابا عبد الله فرياد واحسينا و وامحمدا را بلند كردند.دور اين اسب را گرفتند. نوحه سرايى طبيعت‏بشر است.

انسان وقتى مى‏خواهد درد دل خودش را بگويد به صورت نوحه‏سرايى مى‏گويد،آسمان را مخاطب قرار مى‏دهد،زمين را مخاطب قرار مى‏دهد،درختى را مخاطب قرار مى‏دهد،خودش را مخاطب قرار مى‏دهد،انسان ديگرى را مخاطب قرار مى‏دهد، حيوانى را مخاطب قرار مى‏دهد.هر يك از افراد خاندان ابا عبد الله به نحوى نوحه‏سرايى را آغاز كردند.

آقا به آنها فرموده بود تا من زنده هستم حق گريه كردن هم نداريد.من كه از دنيا رفتم البته نوحه‏سرايى كنيد.گريه است،انسان وقتى غصه دارد بايد گريه كند تا عقده دلش خالى شود.اجازه گريه كردن را بعد از اين جريان يافته بودند.در همان حال شروع كردند به گريستن.

نوشته‏اند حسين بن على عليه السلام دختركى دارد كه خيلى هم اين دختر را دوست مى‏داشت،سكينه خاتون كه بعد هم يك زن اديبه عالمه‏اى شد و زنى بود كه همه علما و ادبا براى او اهميت و احترام قائل بودند.ابا عبد الله خيلى اين طفل را دوست مى‏داشت.او هم به آقا فوق العاده علاقه‏مند بود.

نوشته‏اند اين بچه به صورت نوحه سرايى جمله‏هايى گفت كه دلهاى همه را كباب كرد.به حالت نوحه‏سرايى اين اسب را مخاطب قرار داده است،مى‏گويد:«يا جواد ابى هل سقى ابى ام قتل عطشانا؟»اى اسب پدرم،پدر من وقتى كه رفت تشنه بود،آيا پدر من را سيراب كردند يا با لب تشنه شهيد كردند؟اين در چه وقت‏بود؟وقتى است كه ديگر ابا عبد الله از روى اسب به روى زمين افتاده است.اين جنگ با يك تير شروع شد و با يك تير خاتمه پيدا كرد.

پيش از ظهر عاشورا كه شد،بعد از آن اتمام حجتهاى امام،عمر سعد كسى بود كه تيرى به كمان كرد و فرستاد به …

كتاب: مجموعه آثار ج 17 ص 116

نويسنده: شهيد مطهرى

روضه وداع

شجاعت و قوت قلبى كه ابا عبد الله در روز عاشورا از خود نشان داد،همه[شجاعان] را فراموشاند.اين،سخن راويان دشمن است.راوى گفت:«و الله ما رايت مكثورا قط قد قتل اهل بيته و ولده و اصحابه اربط جاشا منه‏»به خدا قسم در شگفت‏بودم كه اين چه دلى بود،چه قوت قلبى بود؟!يك آدمى كه اينچنين دل شكسته باشد كه در جلوى چشمش تمام اصحاب و اهل بيت و فرزندانش را قلم قلم كرده باشند و اينچنين قوى القلب باشد! من كه نظيرى برايش سراغ ندارم.

در روز عاشورا ابا عبد الله نقطه‏اى را به عنوان مركز انتخاب كرده بود،يعنى وجود مقدس ابا عبد الله ابتدا آنجا مى‏ايستاد و بعد حمله مى‏كرد.به طور قطع و مسلم و بر طبق همه تواريخ،كسى جرات نكرد تن به تن با ابا عبد الله بجنگد.البته ابتدا چند نفر آمدند،جنگيدند،ولى آمدن همان و از بين رفتن همان.پسر سعد فرياد كرد:چه مى‏كنيد؟!«ان نفس ابيه بين جنبيه‏»(يا«ان نفسا ابية بين جنبيه‏»)اين،پسر على است، روح على در پيكر اوست،شما با چه كسى داريد مى‏جنگيد؟!با او تن به تن نجنگيد.ديگر جنگ تن به تن تمام شد.

محرم,ویژه نامه,ویژه نامه محرم,امام حسین,حسین,شهادت امام حسین,کربلا,عاشورا,سیدالشهدا,شب عاشورا

آن وقت جنگى كه از طرف آنها نامردى بود شروع شد،سنگ پرانى،تير اندازى.جمعيتى در حدود سى هزار نفر مى‏خواهند يك نفر را بكشند.از دور ايستاده‏اند،تير اندازى مى‏كنند يا سنگ مى‏پرانند.همينها وقتى كه ابا عبد الله حمله مى‏كرد،درست مثل يك گله روباه كه از جلوى شير فرار مى‏كند،فرار مى‏كردند.ولى حضرت حمله را خيلى ادامه نمى‏داد يعنى نمى‏خواست فاصله‏اش با خيام حرمش زياد شود.غيرت حسين اجازه نمى‏داد كه تا زنده است كسى به اهل بيتش اهانت كند.مقدارى كه حمله مى‏كرد و آنها را دور مى‏ساخت، بر مى‏گشت،مى‏آمد در آن نقطه‏اى كه آن را مركز قرار داده بود.آن نقطه،نقطه‏اى بود كه صدا رس به حرم بود،يعنى اهل بيت اگر چه حسين را نمى‏ديدند ولى صدايش را مى‏شنيدند.

براى اينكه زينبش مطمئن باشد،براى اينكه سكينه‏اش مطمئن باشد،براى اينكه بچه‏هايش مطمئن باشند كه هنوز جان در بدن حسين هست،وقتى كه مى‏آمد در آن نقطه مى‏ايستاد،آن زبان خشك در آن دهان خشك به حركت مى‏آمد و مى‏گفت:«لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم‏»يعنى اين نيرو از حسين نيست،اين خداست كه به حسين نيرو داده است،هم شعار توحيد مى‏داد و هم به زينبش خبر مى‏داد كه زينب جان!هنوز حسين تو زنده است.به خاندانش دستور داده بود كه تا من زنده هستم كسى حق ندارد بيرون بيايد.لذا همه در داخل خيمه‏ها بودند.

ابا عبد الله دو بار براى وداع آمدند.يك بار آمدند،وداع كردند و رفتند.بار دوم به اين ترتيب بود كه ايشان رفتند به طرف شريعه فرات و خودشان را به آن رساندند.در اين هنگام شخصى صدا زد:حسين!تو مى‏خواهى آب بنوشى؟!ريختند به خيام حرمت.ديگر آب نخورد و برگشت.آمد براى بار دوم با اهل بيتش وداع كرد(ثم ودع اهل بيته ثانيا).چه جمله‏هاى نورانى‏اى دارد!رو مى‏كند به آنها كه:اهل بيت من!مطمئن باشيد كه بعد از من شما اسير مى‏شويد،ولى كوشش كنيد كه در مدت اسارتتان يك وقت كوچكترين تخلفى از وظيفه شرعى‏تان نكنيد.مبادا كلمه‏اى به زبان بياوريد كه از اجر شما بكاهد.

ولى مطمئن باشيد كه اين،پايان كار دشمن است،اين كار،دشمن را از پا در آورد«و اعلموا ان الله منجيكم‏»بدانيد كه خدا شما را نجات مى‏دهد و از ذلت‏حفظ مى‏كند.اين خيلى حرف است:اهل بيت من!شما اسير خواهيد شد ولى حقير و ذليل نخواهيد شد،اسارت شما هم اسارت عزت است.به همين جهت‏بود كه وقتى در كوفه مردم به رسم صدقه به اطفال گرسنه اسرا نان مى‏دادند،زينب نمى‏گذاشت قبول كنند.اسير بودند ولى هرگز حاضر نشدند خوارى را تحمل كنند.شير را هم در زنجير مى‏كنند ولى شير در زنجير هم كه باشد شير است،روباه آزاد هم كه باشد روباه است.

بار دوم كه امام آمد،اهل بيت‏خوشحال شدند،دوباره با ابا عبد الله خداحافظى كردند.باز به امر ابا عبد الله از خيمه‏ها بيرون نيامدند.

بعد از مدتى يكدفعه باز صداى شيهه اسب ابا عبد الله را شنيدند،خيال كردند حسين براى بار سوم آمده است تا با اهل بيتش خدا حافظى كند(گريه استاد)ولى وقتى بيرون آمدند اسب بى صاحب ابا عبد الله را ديدند(گريه شديد استاد).دور اسب ابا عبد الله را گرفتند.هر كدام سخنى با اين اسب مى‏گويد.طفل عزيز ابا عبد الله مى‏گويد:اى اسب! «هل سقى ابى ام قتل عطشانا؟»من از تو يك سؤال مى‏كنم:پدرم كه مى‏رفت،با لب تشنه رفت(گريه استاد)،من مى‏خواهم بدانم كه آيا پدرم را با لب تشنه شهيد كردند يا در دم آخر به او يك جرعه آب دادند؟(گريه استاد).

اينجاست كه يك منظره ديگرى رخ مى‏دهد كه قلب مقدس امام زمان را آتش مى‏زند:«و اسرع فرسك شاردا محمحما باكيا، فلما راين النساء جوادك مخزيا و ابصرن سرجك ملويا خرجن من الخدور ناشرات الشعور على الخدور لاطمات‏» (1) روضه امام زمان است،مى‏گويد:جد بزرگوار!اهل بيت تو به امر تو از خانه بيرون نيامدند اما وقتى كه اسب بى صاحبت را ديدند موها را پريشان كردند،همه به طرف قتلگاه تو آمدند(گريه استاد).

و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم،و صلى الله على محمد و اله الطاهرين.

نسالك اللهم و ندعوك باسمك العظيم الاعظم الاعز الاجل الاكرم يا الله…اللهم ارزقنا توفيق الطاعة و بعد المعصية و صدق النية و عرفان الحرمة و اكرمنا بالهدى و الاستقامة و سدد السنتنا بالصواب و الحكمة و املا قلوبنا بالعلم و المعرفة.

خدايا!ما را حسينى واقعى قرار بده،ما را آشنا به روح نهضت‏حسينى قرار بده،پرتوى از آن روح مقدس بر دلهاى همه ما بتابان،ما را به روح حسينى زنده بگردان.

خدايا!انوار معرفت‏خودت را بر قلبهاى ما بتابان،دلهاى ما را محل محبت‏خود قرار بده.

خدايا!ما را از افراد واقعى پيغمبر خودت قرار بده،دست ما را از دامان ولاى واقعى على مرتضى و اولاد طاهرينش كوتاه مفرما،قلب مقدس امام زمان را از همه ما راضى بگردان.

و عجل فى فرج مولانا صاحب الزمان.

پى‏نوشت:

1) بحار الانوار،ج 101/ص 204.

كتاب: مجموعه آثار ج 17 ص 191

نويسنده: شهيد مطهرى

آخرين لحظات

پس از آنكه حضرت عباس عليه السلام به شهادت رسيد، امام حسين عليه السلام غريب و بى ياور شد، و ديگر هيچكس را نيافت كه از او يارى كند، صداى گريه و ندبه بانوان حرم و كودكان را مى‏شنيد، در اين هنگام فرياد زد:
«هل من ذاب يذب عن حرم رسول الله؟ … هل من مغيث‏يرجو الله فى اغاثتنا؟».

سپس بانوان حرم و كودكان وداع كرد و آنها را به سكوت و صبر دعوت نمود، آنگاه فرمود:

«اخية! ائتينى يثوب عتيق لايرغب فيه احد، اجعله تحت ثيابى لئلا اجرد بعد قتلى‏».

محرم,ویژه نامه,ویژه نامه محرم,امام حسین,حسین,شهادت امام حسین,کربلا,عاشورا,سیدالشهدا,شب عاشورا

شلوار كوچكى برايش آوردند، فرمود: نه، اين جامه كسى است كه ذلت و خوارى دامنگيرش شده باشد، سپس جامه كهنه ديگرى را گرفت و پاره پاره كرد و زير جامه‏هايش پوشيد … سپس پارچه ديگرى طلبيد و آن را پاره پاره كرد و پوشيد به اين منظور كه به غارت نبرند. (1)

در اين وداع بود كه فرمود:

«ناولونى عليا ابنى الطفل حتى اودعه‏».

على اصغر (يا عبدالله شيرخوار) را به او دادند آنحضرت خواست با او وداع كند كه تير از جانب دشمن آمد و به گلوى او اصابت كرد و او را شهيد نمود.

هنگامى كه امام حسين عليه السلام تنها ماند و به هر سو نگاه كرد، براى خود يار و ياورى نديد، صدا زد:

«هل من ذاب يذب عن حرم رسول الله …»

اين سخن آنچنان جگر سوز بود، كه وقتى بانوان حرم، آن را شنيدند، صداى گريه آنها بلند شد، در اين هنگام امام سجاد عليه السلام كه سخت بيمار و در بستر بود برخاست و با زحمت از خيمه‏اش بيرون آمد، بقدرى ناتوان بود كه مى‏توانست‏شمشير خود را حمل كند.

ام كلثوم عليها السلام فرياد زد: به خيمه برگرد.

امام سجاد عليه السلام فرمود:«اى عمه، مرا رها كن تا در ركاب پسر رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم با دشمن بجنگم‏».

امام حسين عليه السلام متوجه شد و فرياد زد: «اى ام كلثوم، او را نگهدار، تا زمين از نسل آل محمد صلى الله عليه و اله و سلم خالى نگردد».

فاضل در بندى در اسرار الشهاده مى‏نويسد: امام حسين عليه السلام مانند باز شكارى به طرف امام سجاد عليه السلام آمد و او را به خيمه‏اش برد، و به او فرمود: «پسرم مى‏خواهى چه كنى؟».

امام سجاد عليه السلام عرض كرد: «پدر جان، نداى تو رگهاى قلبم را بريد، و آرامش را از من ربود، خواستم به ميدان آيم و جانم را فدايت كنم‏».

امام حسين عليه السلام فرمود: پسرم! تو بيمار هستى و جهاد بر تو واجب و روا نيست، تو حجت و امام بر شيعيان من هستى، تو پدر امامان و سرپرست‏يتيمان و بيوه زنان هستى، تو بايد آنها را به مدينه برسانى، و نبايد هرگز زمين از حجت و امام از نسل من خالى بماند …

امام سجاد عليه السلام عرض كرد: «پدر جان آيا من نگاه كنم و تو كشته شوى كاش زنده نبودم، و جانم نثار تو مى‏شد …».

سپس امام حسين عليه السلام با امام سجاد عليه السلام وداع كرد، او را در آغوش گرفت و گردن به گردن او گذاشت و گريه سختى كرد و به اين ترتيب با او خداحافظى نمود. (2)

سپس فرمود: پسرم به شيعيان من سلام برسان، و به آنها بگو كه پدرم غريبانه كشته شد براى مصيبت او ناله كنيد، و او به شهادت رسيد و براى او گريه كنيد».

«يا ولدى بلغ شيعتى عنى السلام فقل لهم ان ابى مات غريبا فاندبوه ومضى شهيدا بابكوه‏». (3)

امام حسين عليه السلام نگاهى به قتلگاه كرد ديد پيكر بخون طپيده 72 نفر از اصحاب و هيجده نفز از اهلبيتش به زمين افتاده و به شهادت رسيده‏اند، تصميم قاطع گرفت تا به جنگ با دشمن برود، در اين هنگام صدا زد:

«يا سكينه يا فاطمه! يا زينب و يا ام كلثوم عليكن منى السلام فهذا آخر الاجتماع و قد قرب منكن الافتجاع‏».

امام در اين حال مى‏گريست، زينب عليها السلام عرض كرد: خدا چشمت را نگرياند چرا گريه مى‏كنى؟ امام فرمود:

«كيف لا ابكى و عما قليل تساقون بين العدى‏».

محرم,ویژه نامه,ویژه نامه محرم,امام حسین,حسین,شهادت امام حسین,کربلا,عاشورا,سیدالشهدا,شب عاشورا

بانوان حرم با شنيدن سخن امام، صدا به گريه بلند كردند و فرياد زدند:

«الوداع الوداع، الفراق الفراق‏».

در اين هنگام سكينه نزد پدر آمد و صدا زد:

«يا ابتاه ء استسلمت للموت فالى من اتكل‏».

امام حسين عليه السلام به او فرمود: «اى نور چشم من چگونه كسى كه يار و ياور ندارد، تسليم مرگ نشود، ولى بدان كه رحمت و يارى خدا در دنيا و آخرت از شما جدا نگردد، دخترم برقضاى الهى صبر كن و شكايت نكن، دنيا محل گذر است ولى آخرت خانه هميشگى است‏».

سكينه گفت: ما را به حرم جدمان (مدينه) بازگردان.

امام فرمود:

«لو ترك القطا لغفا و نام‏».

سكينه گريه كرد، امام حسين عليه السلام سكينه‏اش را به سينه‏اش چسبانيد و اشك چشمهاى او را پاك كرد و اين اشعار را خواند:

سيطول بعدى يا سكينه فاعلمى منك البكاء اذ الحمام دهانى لا تحرقى قلبى بدمعك حسره مادام منى الروح فسى جثمانى فاذا قتلت فانت اولى بالذى تاتينه يا خيره النسوان

امام حسين عليه السلام بانوان را دلدارى داد و امر به صبر نمود و فرمود: خداوند شما را از دست دشمنان نجات دهد و عاقبت امر شما را نيكو گرداند، و دشمنان شما را به انواع عذاب مبتلا خواهد كرد، و در عوض اين مصائبى كه به شما رسيده خداوند چندين برابر از مواهب خود را به شما عنايت مى‏فرمايد، به زبان چيزى نگوئيد كه موجب كاهش مقام ارجمند شما گردد … زينب گريه مى‏كرد، امام به او فرمود: آرام باش اى دختر مرتضى، وقت گريه طولانى است.

همين كه خواست به عزم ميدان، از خيمه بيرون آمد، زينب عليها السلام دامن امام را گرفت و صدا زد:

«مهلا يا اخى، توقف حتى اتزود منك و اودعك وداع مفارق لا تلاقى بعده‏».

فمهلا اخى قبل الممات هنيئه لتبرد منى لوعه و غليل

حضرت زينب عليها السلام از برادر دل نمى‏كند، به دست و پاى برادر افتاد و بوسيد، ساير بانوان حرم، آنحضرت را محاصره كرده و دست و پاى او را مى‏بوسيدند و گريه مى‏كردند، امام آنها را آرام كرد و به خيمه برگردانيد، سپس خواهرش را به تنهائى طلبيد و او را دلدارى داد.

«و امر يده على صدرها و سكنها من الجزع‏».

امام به او فرمود: افرادى كه صبر مى‏كنند، پاداش بسيار در پيشگاه خدا دارند، صبر كن تا به پاداشهاى الهى برسى …

بعضى نقل كرده‏اند: چون امام حسين عليه السلام چند قدمى از خيمه‏ها دور شد، حضرت زينب عليها السلام از خيمه بيرون آمد و صدا زد: «برادرم لحظه‏اى درنگ كن تا وصيت مادرم فاطمه عليها السلام را نسبت به تو بجا آورم‏».

امام توقف كرد و فرمود: آن وصيت چيست؟

زينب عليها السلام عرض كرد: مادرم به من وصيت فرمود، هنگامى كه نور چشمم حسين عليه السلام را روانه ميدان براى جنگ با دشمن كردى، عوض من گلوى او را ببوس، آنگاه زينب عليها السلام گلوى برادرش را بوسيد و به خيمه بازگشت. (4)

امام چند قدم ديگر به سوى ميدان برداشت، ناگاه صداى ضعيفى از پشت‏سر شنيد كه كسى مى‏گويد: اى پدر اندكى تامل كن، به تو حاجتى دارم.

امام به عقب نگاه كرد ديد سكينه با سرعت مى‏آيد، عنان اسب را كشيد و توقف كرد، سكينه به سر رسيد و ركاب امام را گرفت و عرض كرد: حاجتم اين است كه از اسب فرود آئى و مرا در كنار خود بگيرى و مرا مانند يتيمان نوازش كنى.

امام پياده شد و روى خاك نشست و سكينه‏اش را كنار خود گرفت و دست نوازش بر سر او كشيد و اشكهايش را پاك كرد، و او را دلدارى داد و به خيمه باز گردانيد. (5)

هنگامى كه امام حسين عليه السلام مشغول و وداع بود و سكينه و ساير بانوان حرم را دلدارى داده و امر به صبر مى‏نمود، عمر سعد خطاب به سپاه خود فرياد زد: «واى بر شما تا حسين عليه السلام مشغول وداع است از هر سو به او حمله كنيد، سوگند به خدا اگر او از وداع فارغ شود، جانب راست و چپ شما را با حملات خود در هم مى‏نوردد»،سپاه به امام حمله كردند و آنحضرت را در كنار خيمه هدف تيرهاى خود قرار دادند، بطورى كه تيرها بين طنابهاى خيمه‏ها مى‏افتاد و بعضى از تيرها به بانوان اصابت كرده و لباس آنها را دريد و سوراخ نمود، بانوان وحشت زده داخل خيمه شدند، و به امام نگاه مى‏كردند ببينند چه مى‏كند؟ ديدند مانند شير خشمگين به دشمن حمله كرد و به هركه نزديك شد او را به خاك هلاكت انداخت از هر سو به سوى او تيرى آمد و آنحضرت سينه و گلويش را سپر تيرهاى دشمن قرار داده بود، سپس به مركز خود بازگشت و مكرر مى‏گفت:

«لا حول و لا قوه الا بالله‏». (6)

محرم,ویژه نامه,ویژه نامه محرم,امام حسین,حسین,شهادت امام حسین,کربلا,عاشورا,سیدالشهدا,شب عاشورا

مطلب جانسوز ديگر اينكه: هنگامى كه امام پس از وداع خواست‏سوار بر اسب شود، بانوان و كودكان شيون مى‏كردند و از هر سو دامن او را گرفتند،«فنادى احبسيهن يا زينب‏».

گرچه حوادث تلخ و جانسوز و غمبار باعث مى‏شد كه امام حسين عليه السلام بى اختيار گريه مى‏كرد و گاهى بسيار شديد و بلند مى‏گريست،ولى گريه او جنبه‏هاى عاطفى و تنفر از دشمن داشت، نه اينكه آميخته با ذلت باشد، روحيه آنحضرت هميشه نيرومند و قوى بود و گفتار او در برابر دشمن، و حمله‏هاى شديد او و تسليم نشدن او تا آخرين نفس و آخرين قطره خون، دليل روشنى بر صلابت و شجاعت بى‏نظير آنحضرت است، به عنوان نمونه:

1 - آن بزرگوار صبح عاشورا پس از نماز صبح رو به اصحاب خود كرد و پس از حمد و ثنا فرمود:

«ان الله سبحانه و تعالى قد اذن فى قتلكم فى هذا اليوم فعليكم بالصبر و القتال‏».

2 - هنگامى كه امام حسين عليه السلام و يارانش در كربلا در تنگناى سخت قرار گرفتند و محاصره دشمن لحظه به لحظه تنگتر مى‏شد، آنحضرت و جمعى از يارانش آنچنان آرام و بردبار بودند كه لحظه به لحظه چهره‏هايشان درخشنده‏تر و اعضايشان قوى‏تر مى‏گشت، ولى عده‏اى نيز بودند كه رنگ پريده و لرزه بر اندام شدند. بعضى از ياران آنحضرت كه رنگ باخته بودند به بعضى ديگر گفتند: به امام حسين عليه السلام بنگريد كه چهره‏اش بيانگر آنست كه هيچگونه باكى از مرگ ندارد.

امام حسين عليه السلام فرمود:

«صبرا بنى الكرام فما الموت الا قنطره تعبر بكم عن البؤس و الضراء الى الجنان الواسعه، و النعيم الدائمه فايكم يكره ان ينتقل من سجن الى قصر و ما لاعدائكم الا كمن ينتقل من قصر الى سجن و عذاب، ان ابى حدثنى عن رسول الله: ان الدنيا سجن المؤمن و جنة الكافر.

والموت جسر هؤلاء الى جنانهم، وجسر هؤلاء الى جحيمهم، ما كذبت و لا كذبت‏».

امام حسين عليه السلام در روز عاشورا (در يكى از مراحل) برابر سپاه دشمن آمد و بر شمشير خود تكيه داد و با صداى بلند فرمود:

«انشدكم الله هل تعرفوننى‏».

سپاه پاسخ دادند: «آرى تو فرزند پيامبر خدا صلى الله عليه و اله و سلم هستى‏».

امام: شما را به خدا آيا مى‏دانيد على بن ابيطالب عليه السلام پدر من است؟

سپاه: آرى مى‏دانيم.

امام: شما را به خدا آيا مى‏دانيد خديجه دختر خويلد نخستين زنى كه به اسلام گرويد مادر بزرگ من است؟

سپاه: آرى مى‏دانيم.

امام: شما را به خدا آيا مى‏دانيد جعفر كه در بهشت پرواز مى‏كند عموى من است؟

سپاه: آرى ميدانيم.

امام: شما را به خدا آيا مى‏دانيد شمشير كه به كمر بسته‏ام، شمشير پيامبر خدا صلى الله عليه و اله و سلم است؟

سپاه: آرى مى‏دانيم.

امام: شما را به خدا آيا مى‏دانيد اين عمامه را كه بر سرم بسته‏ام، عمامه رسول خدا صلى الله عليه و اله و سلم است؟

سپاه: آرى مى‏دانيم.

امام: شما را به خدا آيا مى‏دانيد پدرم على عليه السلام از ميان مسلمين اولين فردى بود كه اسلام را پذيرفت، و در علم از همه عالمتر و در صبر و شكيبائى از همه بردبارتر بود، و او ولى و رهبر هر مرد و زن مى‏باشد؟

سپاه: آرى مى‏دانيم.

محرم,ویژه نامه,ویژه نامه محرم,امام حسین,حسین,شهادت امام حسین,کربلا,عاشورا,سیدالشهدا,شب عاشورا

امام:

فبم تستحلون دمى …

سپاه: قد علمنا ذلك كله، و نحن غير تاركيك حتى تذوق الموت عطشا.

در عبارت ديگر آمده: امام حسين عليه السلام خطاب به سپاه دشمن كرده فرمود:

اى مردم! آگاه باشيد كه دنيا، سراى فانى است و صاحبانش را از حالى به حال ديگر دگرگون مى‏سازد. اى گروه مردم! شما قوانين اسلام را مى‏شناسيد و قرآن را خوانده‏ايد و مى‏دانيد كه محمد صلى الله عليه و اله و سلم رسول خداى حسابگر است: در عين حال اكنون ظالمانه براى كشتن فرزند رسولخدا بپا خاسته‏ايد.

«معاشر الناس، اما ترون الى ماء الفرات تلوح كانه بطون الحيات، يشربه اليهود و النصارى و الكلاب و الخنازير و آل الرسول صلى الله عليه و اله وسلم يموتون عطشا».

بعضى نقل كرده‏اند، امام حسين عليه السلام عمر سعد را خواست و به او سه پيشنهاد كرد كه يك نوع اتمام حجت بود:

1 - دست از من و اهل بيتم بردار تا به مدينه جدم برگرديم.

2 - اسقنى شربه من الماء لقد نشفت كبدى من الظماء.

3 - اگر دو پيشنهاد قبلى عملى نيست، من يك نفر هستم، بنابراين يك يك از افراد را به جنگ من بفرست.

عمر سعد گفت: اما بازگشت به مدينه و نوشيدن آب، به هيچوجه امكان پذير نيست، ولى پيشنهاد سوم، خواسته مرد كريم است و پذيرفته مى‏شود.

به فرمان عمر سعد چند تن از شجاعان دشمن به ميدان تاختند، امام حسين عليه السلام تن به تن با آنها جنگيد، ولى همه آنها در برابر شمشير آتشبار امام به خاك هلاكت افتادند، عمر سعد دريافت كه در نبرد تن به تن احدى در برابر امام حسين عليه السلام باقى نمى‏ماند، از اين رو نقض عهد كرد و فرمان حمله دستجمعى را صادر نمود. (7)

از هر سو به امام حمله كردند، امام آنچنان بر آنها هجوم برد كه آنها همانند ملخ پراكنده فرار مى‏كردند.

مسعودى در اثباه الوصيه مى‏نويسد: امام حسين عليه السلام آنچنان جنگيد كه به روايتى هزار و هشتصد مرد جنگى دشمن را كشت، و بنقل ديگر غير از مجروهان هزار و نهصد و پنجاه نفر را كشت.

عمر سعد بر قوم خود فرياد برآورد و گفت: واى بر شما آيا مى‏دانيد با چه كسى مى‏جنگيد اين پسر انزع بطين (يعنى على عليه السلام كه در دو جانب پيشانى، مو نداشت و ايمان و علم سراسر وجودش را فراگرفته بود) و كشنده عرب است.

(8)

آنحضرت همچنان مى‏جنگيد، و بر اثر شدت تشنگى آب طلب مى‏كرد ولى كسى پاسخ نمى‏داد، آنقدر تير به بدنش رسيده بود كه گفته‏اند:

«حتى صار كالقنفذ».

شمر با جماعتى آمدند و بين او و خيمه‏اش قرار گرفتند، به طورى كه به خيمه نزديك شدند.

امام فرياد زد:

«ويلكم يا شيعه آل سفيان ان لم يكن لكم دين و كنتم لا تخافون يوم المعاد فكونوا احرارا فى دنيا كم …»

شمر فرياد زد: اى پسر فاطمه! چه مى‏گوئى؟

امام فرمود: مى‏گويم من با شما مى‏جنگم شما با من، زنها تقصيرى ندارند، از گمراهان و متجاوزين خود جلوگيرى كنيد و تا زنده‏ام متعرض حرم من نشويد.

شمر فرياد زد: اى پسر فاطمه، متعرض حرم نخواهند شد.

آنگاه شمر به سپاه خود خطاب كرد و فرياد زد: همه متوجه حسين عليه السلام شويد و كار او را تمام كنيد.

سپاه دشمن به امام حمله كردند، آنحضرت هچنان مى‏جنگيد تا اينكه بدنش پر از زخم سرانجام ظالمى بنام «صالح بن وهب‏» پيش آمد آنچنان بر ناحيه ران آنحضرت ضربت زد، كه آن مظلوم از پشت اسب به زمين افتاد، طرف راست صورتش به زمين برخورد كرد، سپس در همين حال برخاست و به جنگ ادامه داد.

محرم,ویژه نامه,ویژه نامه محرم,امام حسین,حسین,شهادت امام حسین,کربلا,عاشورا,سیدالشهدا,شب عاشورا

در لحظات آخر عمر امام حسين عليه السلام زينب عليها السلام از خيمه بيرون آمد، در حالى كه فرياد مى‏زد:

«وا محمداه! وا ابتاه! وا علياه! وا جعفراه‏».

سپس گفت:

«ليت السماء اطبقت على الارض، وليت الجبال تد كدكت على السهل‏».

آنگاه به سوى امام حسين عليه السلام نزديك شد، در آن هنگام عمر سعد با جماعتى نزديك شد، و امام در حال جان كندن بود، زينب عليها السلام صدا زد: اى عمر! آيا اين ابا عبدالله، كشته مى‏شود و تو مى‏نگرى؟ (9)

اين سخن از زينب عليها السلام بقدرى جانسوز بود كه عمر سعد آنچنان گريه كرد به طورى كه ريشش از اشك چشمش تر شد، اما در عين حال، وصرف وجهه عنها ولم يجبها بشيى‏ء.

زينب عليها السلام صدا زد:

ويلكم اما فيكم مسلم؟

امام حسين عليه السلام از زمين برخاست و مانند شير شرزه شجاعت بر دشمن حمله كرد و فرمود: «آيا شما بر قتل من اجتماع كرده‏ايد، سوگند به خدا بعد از من بنده‏اى از بندگان خدا را نخواهيد كشت، خداوند به خاطر كشتن من بر شما غضب مى‏كند … سوگند به خدا هرگاه مرا كشتيد خداوند خودتان را بجان خودتان مى‏افكند و خون همديگر را مى‏ريزيد، سرانجام دستخوش عذاب سخت الهى خواهيد شد».

همچنان با دشمن جنگيد تا هفتاد و دو زخم بر بدنش وارد آمد.

امام كنار آمد تا اندكى استراحت كند، در كنار ايستاده بود ناگاه سنگى از جانب دشمن آمد و به پيشانى آنحضرت خورد و خون جارى شد، دامنش را بلند كرد تا خون پيشانى را پاك كند، در اين هنگام تيرى سه شعبه زهر آلود آمد و بر سينه (يا شكم) آنحضرت اصابت كرد، فرمود:

بسم الله و بالله و على مله رسول الله.

سپس سرش را به طرف آسمان بلند كرد و گفت: «خدايا تو مى‏دانى مردى را مى‏كشند كه در روى زمين پسر پيغمبرى غير او نيست‏».

آنگاه آن تير را گرفت و از پشت بيرون آورد، و خون مانند ناودان از آن جارى شد. (10

در اين هنگام ضعف بر بدن آقا مسلط شد، سپاه دشمن دست از جنگ كشيد و مدت طولانى از اين جريان گذشت، و كسى جرئت نمى‏كرد آخرين ضربه را بزند (و به عنوان قاتل، با خدا ملاقات كند).

شمر بر سپاه خود فرياد زد:

ويحكم ما تنتظرون بالرجل اقتلوه ثكلتكم امهاتكم.

در اين وقت، دشمنان بى‏رحم، از هر سو به آن امام غريب، حمله كردند، يكى به شانه چپش ضربت زد، ديگرى بر دوشش ضربت زد، سنان بن انس به پيش آمد و چنان نيزه‏اش را بر گودى گلوى آنحضرت فرو برد و سپس نيزه را بيرون آورد و بر استخوانهاى سينه‏اش كوبيد و تير بر حلقوم او وارد ساخت، كه آنحضرت بر روى خاك زمين افتاد، پس از لحظه‏اى برخاست و نشست و تير را از گلوى خود بيرون كشيد، سر محاسنش را با خون بدنش رنگين نمود و مى‏فرمود:

محرم,ویژه نامه,ویژه نامه محرم,امام حسین,حسین,شهادت امام حسین,کربلا,عاشورا,سیدالشهدا,شب عاشورا

هكذا القى الله مخضبا بدمى مغصوبا على حقى.

هلال بن نافع (كه از سربازان دشمن بود) مى‏گويد: نگاه به قتلگاه كردم ديدم حسين عليه السلام به خود مى‏پيچد و در حال جان دادن است، درخشندگى چهره، و زيبائى قامت او مرا از فكر در مورد كشتن او بازداشت و من هرگز كشته آغشته به خونى را چنين نديده‏ام.

در اين حال فرمود: شربت آبى به من برسانيد.

ظالمى گفت: آب نچشى تا از آب سوزان دوزخ بياشامى، حضرت فرمود: آيا من آب سوزان جهنم را مى‏آشامم؟، نه هرگز، بلكه من بر جدم رسولخدا صلى الله عليه و اله و سلم وارد مى‏شوم و در محضر او از آب گواراى بهشتى مى‏آشامم، و از ظلم و ستم شما به آنحضرت شكايت مى‏كنم.

گفتار امام، در دل آن سنگدلان اثر نكرد، گويا ذره‏اى رحم در دل هيچكدام از آنها نبود.

عمر سعد به شخصى كه در جانب راستش بود گفت: برو حسين را راحت كن.

و به نقلى سنان بن انس به خولى گفت: برو سر از بدن حسين عليه السلام جدا كن، خولى به اين قصد به سوى حسين عليه السلام رفت ولى لرزه بر اندام شد و بازگشت، سنان يا شمر به او گفت: «خدا بازويت را از هم جدا كند چرا لرزه بر اندام شده‏اى؟».

سرانجام سنان و به نقلى شمر، سر از بدن شريف آنحضرت جدا نمود، و مى‏گفت: «با اينكه مى‏دانم: تو آقا و پيشوا و فرزند رسولخدا، و بهترين انسانها از جهت پدر و مادر هستى، در عين حال سرت را جدا مى‏كنم‏».

سپس سر بريده را به خولى داد تا او آن را نزد عمر سعد ببرد.

كنيزى از اهلبيت عليه السلام نزديك قتلگاه آمد، مردى به او گفت: «اى كنيز خدا آقاى تو كشته شد».

آن كنيز با شيون و گريه به سوى خيمه بازگشت و فرياد مى‏زد: حسين را كشتند، حسين را شهيد كردند وقتى كه بانوان حرم، صداى او را شنيدند، صدا به گريه بلند كردند. (11)

در نقل ديگر در مورد شهادت امام حسين عليه السلام آمده: عمر سعد فرياد زد، به سوى حسين عليه السلام برويد و او را راحت كنيد.

شمر به سوى آنحضرت شتافت و با كمال گستاخى روى سينه آنحضرت نشست و محاسن آنحضرت را به دست گرفت، با شمشير خود با دوازده ضربه سر از بدن آن بزرگوار جدا نمود. (12)

در آن لحظات آخر شهادت، امام حسين عليه السلام به شمر رو كرد و فرمود:

«اذا كان لابد من قتلى فاسقنى شربه من الماء.»

شمر گفت: اى پسر ابو تراب، آيا تو گمان نمى‏كنى كه پدرت ساقى حوض كوثر است و از آب كوثر به دوستانش مى‏دهد، صبر كن تا به دست او سيراب گردى‏».

و در نقل ديگر آمده گفت:

«والله لا ذقت قطره واحده من الماء حتى تذوق الموت غصه بعد غصه‏».

روز عاشورا هنگامى كه ظهر شد، ابو ثمامه صيداوى يكى از ياران امام حسين عليه السلام به خورشيد نگاه كرد و دريافت كه ظهر شده، به امام عرض كرد: دوست دارم قبل از آنكه در ركاب تو فدا گردم اين نماز را كه وقتش رسيده نيز با تو بخوانم..

امام حسين عليه السلام به آسمان نگريست، و به او فرمود: خداوند تو را از نماز گزاران قرار دهد كه مرا به ياد نماز انداختى، آرى وقت نماز رسيده است، از دشمن بخواهيد مهلت دهد تا ما نماز را بخوانيم.

از دشمن مهلت‏خواستند، حصين بن نمير گفت: نماز شما قبول نمى‏شود.

حبيب بن مظاهر پاسخ داد: اى مست‏شراب، آيا از شما قبول مى‏شود و از فرزند پيامبر صلى الله عليه و اله و سلم قبول نمى‏شود …

امام حسين عليه السلام با جمعى از اصحاب نماز ظهر را با عنوان نماز خوف خواند، زهير بن قين و سعيد بن عبدالله (به عنوان سپر آنحضرت (در جلو او ايستادند، آنقدر تير به بدن سعيد اصابت كرد، كه به زمين افتاد، سعيد بعد از نماز به امام عرض كرد: آيا من به عهد خود وفا كردم، امام فرمود:

نعم انت امامى فى الجنه.

سعيد به شهادت رسيد، شمردند سيزده تير به بدنش اصابت نموده بود. (13)

هر نمازى تعقيبى دارد، تعقيب اين نماز آن هنگام بود كه امام حسين عليه السلام غوطه‏ور در خون او پشت اسب به زمين قرار گرفت و با خدا مناجات مى‏كرد، از جمله مى‏گفت:

«صبرا على قضائك يارب، لا اله سواك يا غياث المستغيثين، ما لى رب سواك، ولا معبود غيرك، صبرا على حكمك، يا غياث من لا غياث له،يا دائما لا نفاد له، يا محيى الموتى، يا قائما على كل نفس بما كسبت احكم بينى و بينكم و انت‏خير الحاكمين‏». (14)

تركت الخلق طرا فى هواكا و ايتمت العيال لكى اراكا ولو قطعتنى فى الحب اربا لما حن الفؤاد الى سواكا

وقايع جانسوز در جريان شهادت امام حسين عليه السلام بسيار است ما در اينجا به ذكر چند نمونه اكتفا مى‏كنيم:

1 - وقتى كه امام حسين عليه السلام به مرحله‏اى رسيد كه ديگر نتوانست جنگ كند، در جاى خود ايستاد، هر كس از دشمن كه جلو مى‏آمد باز مى‏گشت و نمى‏خواست‏خدا را ملاقات كند در حالى كه دستش به خون حسين عليه السلام رنگين باشد، در اين هنگام مردى كندى بنام «مالك بن يسر»به جلو آمد، نخست به آنحضرت ناسزا گفت، سپس با شمشير بر سر نازنينش زد، كه كلاه حضرت را بريد و شمشير بر سر خورد، و كلاه پر از خون شد، امام پارچه‏اى طلبيد و با آن زخم سر را بست و كلاهى خواست و بر سر گذاشت و عمامه بر آن بست. (15)

محرم,ویژه نامه,ویژه نامه محرم,امام حسین,حسین,شهادت امام حسین,کربلا,عاشورا,سیدالشهدا,شب عاشورا

من ينتدب للحسين فيوطى‏ء الخيل ظهره و صدره. (16)

ده نفر داوطلب شدند (كه نام هر ده نفر در مقاتل ذكر شده).

آن ده نفر سوار بر اسبهاى خود شدند و بر بدن حسين عليه السلام تاختند، به گونه‏اى كه استخوانهاى سينه و پشت آنحضرت را درهم شكستند.

سپس اين ده نفر نزد ابن زياد آمدند، اسيد بن مالك، يكى از آنها گفت:

نحن رضضنا الصدر بعد الظهر بكل يعسوب شديد الاسر

ابن زياد گفت: شما كيستيد؟

گفتند: ما سوار بر اسب شديم و بر پشت‏حسين عليه السلام تاختيم،حتى طحنا حناجر صدره.

ابن زياد دستور داد تا جايزه اندكى به آنها داده شد، ابو عمر زاهد گفت: ما حال آن ده نفر را بررسى كرديم، همگى زنا زاده بودند و مختار آنها را بازداشت نمود و دستها و پاهايشان را ميخكوب كرد و اسب بر پشت آنها تاخت تا مردند. (17)

3 - وقتى كه روز عاشورا امام حسين عليه السلام خود را به آب فرات رسانيد و خواست آب بياشامد، حصيد بن نمير (يكى از سر كردگان دشمن) آنحضرت را هدف تير قرار داد، تير به حلقوم امام اصابت كرد، آنحضرت تير را بيرون كشيد، و دستش را زير خون گرفت و خون را به آسمان مى‏پاشيد، و به حصين فرمود: «خدا ترا سيرابت نكند» بعد دشمن حيله كرد، و امام براى حفظ خيمه با سرعت به سوى خيمه بازگشت.

در اين هنگام بانوان حرم و كودكان تشنه كام به گمان اينكه امام آب آورده به سوى حسين عليه السلام شتافتند، ديدند صورت و سينه و دستهاى حسين عليه السلام به خونش رنگين است، صدا به گريه بلند كردند و دست بر صورت مى‏زدند.

طفلى هنگام رفتن امام به صوى فرات عرض كرده بود: پدر جان تشنه‏ام، امام به او فرموده بود: صبر كن بروم براى تو آب بياورم، وقتى امام برگشت، آن طفل تشنه كام نزد پدر آمد و گفت: گويا آب آورده‏اى؟ امام گريه كرد و اين شعر را خواند:

«شيعتى مهما شربتم ماء عذب فاذكرونى …» سپس پارچه‏اى طلبيد و بر زخم گلو نهاد و بار ديگر با اهلبيت عليهم السلام وداع نمود و به سوى قوم رفت و كوشش فراوان كرد خود را به آب فرات برساند، سر راه او را گرفتند و ممانعت نمودند. (18)

4 - امام باقر فرمود: امام حسين عليه السلام را به گونه‏اى كشتند كه پيامبر صلى الله عليه و اله و سلم از كشتن حيوانات درنده به آن نحو، نهى فرموده است،لقد قتل بالسيف و السنان و بالحجاره و بالخشب و بالعصا.

و لقد اوطئوه الخيل بعد ذلك.

هنگامى كه امام حسين عليه السلام از پشت اسب به زمين قرار گرفت، اسب آنحضرت كه ذوالجناح نام داشت، اطراف او مى‏گشت و از آن مظلوم عليه السلام دفاع مى‏كرد، و شيهه مى‏كشيد و همهمه مى‏كرد.

عمر سعد فرياد زد: آن اسب را بگيريد و نزد من بياوريد زيرا از بهترين اسبهاى رسولخدا صلى الله عليه و اله و سلم است، جمعى آن اسب را احاطه كردند تا بگيرند ولى با پاهاى خود آنها را از خود دور مى‏كرد و در اين درگيرى تعدادى از دشمن را كشت.

عمر سعد فرياد زد: رهايش كنيد تا ببينيم او چه كار مى‏كند؟ وقتى كه اسب احساس امنيت نمود، كنار بدن پاره پاره امام حسين عليه السلام آمد كاكل خود را با خون امام حسين عليه السلام رنگين نمود، بدن عزيز امام حسين عليه السلام را استشمام مى‏كرد، و با صداى بلند شيهه مى‏كشيد.

امام باقر عليه السلام فرمود: او در شيهه خود مى‏گفت:

الظليمه الظليمه من امه قتلت بنت نبيها.

آنگاه به سوى خيمه‏ها رو كرد در حالى كه بلند شيهه مى‏كشيد، به طورى كه صداى او همه فضاى بيابان را پركرده بود (وقد ملا البيداء صهيلا).

حضرت زينب عليها السلام شيهه اسب را شنيد، به خواهرش ام كلثوم رو كرد و گفت: «اين اسب برادرم حسين عليه السلام است كه به طرف خيمه مى‏آيد، شايد همراه آن آب باشد» ام كلثوم سراسيمه از خيمه بيرون آمد، ناگاه به اسب نگاه كرد ديد اسب آمده ولى صاحبش نيامده است، فرياد زد:

قتل والله الحسين.

زينب عليها السلام سخن خواهرش را شنيد، صدا به گريه بلند كرد، و مرثيه سرائى نمود و اشك مى‏ريخت. (19)

و در زيارت ناحيه مقدسه امام زمان عليه السلام (خطاب به امام حسين) آمده:

و اسرع فرسك شاردا الى خيامك قاصدا مهمهما باكيا فلما راين النساء جوادك مخزيا، و نظرن سرجك عليه ملويا، برزن من الخدور، ناشرات الشعور، لاطمات الخدود، سافرات الوجوه و بالعويل داعيات و بعد العز مذللات، و الى مصرعك مبادرات و الشمر جالس على صدرك، مولع سيفه على نحرك …

به نقل ديگر:وقتى كه صداى ذوالجناح به اهل خيام رسيد، زينب عليها السلام به سكينه گفت: سكينه جانم پدرت با آب آمد، به سوى او برو و از آب بياشام.

سكينه از خيمه بيرون آمد، وقتى كه سكينه منظره ذوالجناح را ديد صداى گريه و ندبه‏اش بلند شد، صدا زد:

محرم,ویژه نامه,ویژه نامه محرم,امام حسین,حسین,شهادت امام حسین,کربلا,عاشورا,سیدالشهدا,شب عاشورا

وا محمداه، وا غريباه، وا حسينا! وا جداه، وا فاطمتاه و …

اى اسب، پدرم چه شد، شافع قيامت را كجا گذاشتى؟ روشنى چشم رسولخدا صلى الله عليه و اله و سلم كجاست؟ اشعارى خطاب به اسب خواند او جمله گفت:

اميمون! اشفيت العدى من ولينا و القيته بين الاعادى مجدلا اميمون! ارجع لا تطيل خطابنا فان عدت ترجوا عندنا و تؤملاه

در كتاب مصائب المعصومين آمده: هنگامى كه ذوالجناح به سوى خيمه‏ها آمد و بانوان حرم ناله كنان و سيلى به صورت زنان از خيمه بيرون آمدند، هر كدام با اسب سخنى مى‏گفتند:

يكى گفت: اى اسب چرا حسين عليه السلام را بردى و نياوردى؟

ديگرى گفت: چرا امام را در ميان دشمن گذاشتى؟

زينب عليها السلام فرمود: آه، صورت خون آلود تو را مى‏بينم.

سكينه گفت: پدرم هنگام رفتن تشنه بود، يا جواد هل سقى ابى ام قتل عطشانا.

بعضى نوشته‏اند: آن اسب در كنار خيمه آنقدر سر به زمين كوبيد تامرد. (20)

(21)

پى‏نوشتها:

1- ترجمه لهوف سيد بن طاوس، ص 124.

2- معالى السبطين ج 2 / ص 21.

3- صعال السبطين ج 2 / ص 22 و 23.

4- تذكره الشهداء ملا حبيب الله كاشانى ص 311.

5- همان مدرك.

6- مقتل الحسين مقرم ص 338.

7- منتخب طريحى، اسرار الشهاده مطابق نقل الوقايع و الحوادث ج 3 / ص 146 - 147.

8- نفس المهموم ص 190.

9- ايقتل ابا عبدالله و انت تنظر اليه.

10- نفس المهموم ص 191 - اعيان الشيعه ج 1 / ص 610 - لهوف ص 119 - 121.

11- اعيان الشيعه ج 1 / ص 609 و 610 - لهوف ص 126 و 131.

12- مقتل الحسين المقرم ص 347.

13- مقتل الحسين المقرم ص 294 - 297.

14- همان مدرك ص 345.

15- ترجمه لهوف ص 122.

16- ظاهرا اين واقعه در روز يازدهم اتفاق افتاده است. (مؤلف).

17- ترجمه لهوف ص 135 - 136.

18- معالى السبطين ج 1 / ص 325.

19- معالى السبطين ج 2 / ص 51 و 52 -مقتل الحسين مقرم ص 346.

20- امالى صدوق مطابق نقل معالى السبطين ج 2 / ص 50 - نفس المهموم ص 200.

21- تذكره الشهداء ص 353.

صفحات: 1· 2