او در دادن فتوا بيشتر به راى و قياس عمل مى‏كرد و كمتر به روايت. و از عبد الله بن شبرمه كه در سال 120 هجرى قضاوت كوفه داشت روايت كند: من و ابو حنيفه بر جعفر بن محمد (ع) در آمديم. بر او سلام كردم و گفتم اين مردى از عراق است و او را فقه و علمى است. جعفر گفت: گويا اوست كه دين را به راى خود قياس مى‏كند. سپس رو به من كرد و گفت: او نعمان پسر ثابت است و من تا آن روز نام او را نمى‏دانستم. ابو حنيفه گفت: آرى. جعفر بدو گفت: از خدا بترس و در دين قياس مكن كه نخست كس كه قياس كرد شيطان بود. خدا او را فرمود آدم را سجده كن گفت من از او بهترم. مرا از آتش و او را از خاك آفريده‏اى. ⁽⁴⁾ سپس پرسيد: قتل نفس مهمتر است‏يا زنا؟ -قتل نفس! -چرا قتل نفس با دو گواه ثابت مى‏شود، زنا با چهار گواه؟ با قياس چه مى‏كنى؟ روزه نزد خدا بزرگتر است‏يا نماز؟ -نماز! -چرا زن چون عادت مى‏بيند روزه را بايد قضا كند و نماز را نه؟ … بنده خدا از خدا بترس و قياس مكن. ⁽⁵⁾ آنچه متتبع از خواندن كتابهايى كه در باره ابو حنيفه نوشته شده و در آن از امام صادق (ع) سخن به ميان آمده در مى‏يابد، اين است كه ابو حنيفه هر چند خود را فقيهى بزرگ مى‏دانست، امام صادق را حرمت مى‏داشته است و ظاهرا بلكه مطمئنا عبارتى را كه مؤلف روضات الجنات از او آورده كه «من داناتر از جعفر بن محمد هستم چرا كه مردانى را ديدم و از آنان حديث‏شنيدم و جعفر بن محمد صحفى است‏» ⁽⁶⁾ سخن ابو حنيفه نيست و گفته عبد الله بن حسن پدر محمد نفس زكيه است. چنان كه در روضه كافى آمده است:

عبد الله بن حسن كسى را نزد ابو عبد الله (ع) فرستاد و گفت: بدو بگو ابو محمد مى‏گويد من از تو شجاع‏تر، بخشنده‏تر، و داناترم. امام به پيام آورنده گفت: اما شجاعت نه، چرا كه هنوز حادثه‏اى پيش نيامده تا شجاعت‏يا ترس تو در آن معلوم شود. اما سخاوت او، از يك سو مال را مى‏گيرد و در جايى كه نبايد مصرف مى‏كند. اما علم، پدرت على بن ابى طالب هزار بنده آزاد كرد نام پنج تن از آنان را بگو، پيام آورنده رفت و بازگشت و گفت: مى‏گويد تو صحفى هستى (علم را از صحيفه‏هاى پدرانت در مى‏آورى) . امام گفت: بدو بگو آرى به خدا صحف ابراهيم و موسى و عيسى كه از پدرانم به ارث برده‏ام. ⁽⁷⁾

امام صادق در آغاز حكومت عباسيان سفرى به عراق كرده و روزى چند را در حيره به سر برده است محدث قمى در منتهى الآمال نوشته است اين سفر در حكومت‏سفاح بوده است ولى از برخى سندها معلوم مى‏شود او در خلافت منصور به عراق رفته است. و منصور خود او را به عراق‏خواسته است. در اين سفر بوده است كه امام صادق را با ابو حنيفه ملاقاتى دست داده؟ و يا هنگامى كه ابو حنيفه به مدينه رفته است. مى‏توان گفت ملاقات او با آن حضرت يك بار نبوده و در عراق و حجاز با او ديدار كرده است.

ابن شهر آشوب از حسن بن زياد روايت كند از ابو حنيفه پرسيدند: فقيه‏ترين كس كه ديده‏اى كيست؟

جعفر بن محمد چون منصور او را خواست، پى من فرستاد و گفت: مردم فريفته جعفر بن محمد شده‏اند چند مسئله دشوار براى پرسش از او آماده كن. من چهل مسئله فراهم كردم. منصور جعفر بن محمد را كه در حيره به سر مى‏برد به مجلس خود خواست. من نزد منصور رفتم و جعفر را ديدم بر دست راست او نشسته است. هيبت او بيش از منصور بر دلم راه يافت منصور به من رخصت نشستن داد. پس گفت: اين ابو حنيفه است! -او را مى‏شناسم.

منصور گفت: مسائلى را كه در خاطر دارى به ابو عبد الله بگو.

من يك يك را مى‏گفتم و او پاسخ مى‏داد كه شما چنين مى‏گوييد، مردم مدينه چنين مى‏گويند و ما چنين مى‏گوييم در مسائلى گفته شما را مى‏پذيريم و در مسائلى گفته آنان را، و گاه راى ما مخالف شما و آنان است تا آنكه هر چهل مسئله را گفتم و او هيچ يك را بى پاسخ نگذاشت. سپس ابو حنيفه گفت: آيا داناترين مردم داناتر آنان به اختلاف (آراء) نيست؟ ⁽⁸⁾

هنگامى كه امام صادق در حيره به سر مى‏برده است، مردم چنان درخانه او گرد مى‏آمده‏اند كه ملاقات كننده را ديدار او دشوار بوده است. ⁽⁹⁾

و چون خواست‏به مدينه بازگردد، عده‏اى اهل فضل از مردم كوفه، او را مشايعت كردند و در جمله مشايعت كنندگان سفيان ثورى بود. ⁽¹⁰⁾

پی نوشتها

1. الصواعق المحرقه، ص 201.

2. كشف الغمه، ج 2، ص 166.

3. تذكرة الحفاظ، ج 1، ص 166.

4. اعراف: 12.

5. الاخبار الموفقيات، ص 77-76، حلية الاولياء، ج 3، ص 197.

6. ج 8، ص 169.

7. روضه كافى، ص 364-363.

7. مناقب، ج 4، ص 255.

9. همان، ص 238.

10. همان، ج 4، ص 241.

صفحات: 1· 2