با آنكه هر یك از صد و بیست هزار مخاطب پیامبر صلى الله علیه و آله كه در غدیر خم حضور داشتند باید در راه ثبت و ضبط آن واقعه بزرگ اقدامى مى‏كردند و نكردند،و با آنكه پیامبر صلى الله علیه و آله سفارش اكید كرده بود كه پیام غدیر را به نسلهاى آینده برسانید و اختناق حكومتها مانع از آن شد،ولى باز فرهنگ غنى اسلام پر از نام غدیر است و در كتب تاریخ و حدیث اسلامى در هر كجا و هر زمان كه تألیف شده باشد نور غدیر قابل كتمان نبوده است.

همه اینها نظر عنایت الهى است و او حافظ غدیر است كه خود آن را نازل كرده است.اگر دین با غدیر تكمیل شده و نعمت پروردگار با ولایت به درجه كمال خود رسیده،نگهدارنده‏اش نیكو نگاه خواهد داشت،و دشمن عاجزتر از آن است كه در مقابل ذات الهى آهنگ مخالف برافرازد .

رسوخ غدیر در جهات مختلف دین در حدى است كه در موضوعات متعددى مورد بحث قرار گرفته است .در كتب حدیثى بعنوان سند و متن آن،در كتب تاریخى بعنوان مهمترین واقعه اسلام،در كتب كلامى بعنوان مؤثرترین بحث اعتقادى كه همان ولایت و خلافت است،در كتب تفسیر بعنوان تفسیر آیاتى كه به خلافت برمى‏گردد،در كتب لغت بعنوان معناى كلمه«مولى»و در كتب ادب و شعر بعنوان قطعه زیباى تاریخ اسلام كه در قالب نظم و نثر ارائه شده است.

تبلیغ گسترده غدیر با فرهنگ مكتوب

کتاب

در یك نگاه به فرهنگ مكتوب غدیر،جلوه‏هاى آن را به صورتهاى مختلفى مى‏بینیم.كتابهاى بزرگ و كوچك،جزوه‏ها،بروشورها،مقالات مجلات و روزنامه‏ها،برنامه‏هاى علمى كامپیوترى،خطاطى‏هاى زیبا در كاشى‏ها و تابلوها و بصورت كارتها و پوسترها.

این روند هر ساله اوج بیشترى از خود نشان مى‏دهد،و در ظل عنایت حضرت بقیة الله الاعظم عجل الله فرجه آثار عمیق خود را در ابلاغ پیام غدیر به اثبات رسانده است.

اولین كتابها در موضوع غدیر

سه كتاب را باید به عنوان اولین كتابهایى نام برد كه ماجراى غدیر را ثبت كرده‏اند:

1.«كتاب على علیه السلام»،كه نوشته امیر المؤمنین علیه السلام از املاى پیامبر صلى الله علیه و آله است،و این كتاب از ودایع امامت است كه جز معصومین علیهم السلام كسى به آن راه ندارد.

شخصى به نام«معروف»خدمت امام باقر علیه السلام رسید و داستان غدیر را به نقل از ابى الطفیل براى حضرت نقل كرد.حضرت آن را تأیید كرد و فرمود:«این مطلب را در كتاب على علیه السلام دیده‏ایم و نزد ما صحیح است». (1)

2.اولین كتاب از تألیفات بشرى كه مسئله غدیر را در خود ثبت كرده«كتاب سلیم بن قیس الهلالى»است .این كتاب كه در سالهاى اولیه بعد از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله تألیف شده و مؤلف آن در سال 76 هجرى در گذشته،دور از چشم غاصبین خلافت در موارد مختلف كتاب خود مسئله غدیر را آورده و حتى در یك حدیث مستقل ماجراى غدیر را به طور كامل منعكس نموده است.این یادگار هزار و چهار صد ساله هم اكنون موجود است و متن عربى و ترجمه فارسى و اردو و انگلیسى آن بارها چاپ شده است. (2)

3.اولین كتاب مستقلى كه در موضوع غدیر تألیف شده،«خطبة النبى صلى الله علیه و آله یوم الغدیر»،از عالم بزرگ ادبیات عرب خلیل بن احمد فراهیدى متوفاى سال 175 است كه خطبه مفصل پیامبر صلى الله علیه و آله در غدیر را آورده است.اگر چه این كتاب امروزه مفقود است،ولى نام و خصوصیات آن در تاریخ ثبت شده است. (3)

مراحل چهارگانه فرهنگ غدیر در تاریخ

مسیر فرهنگى غدیرـكه چهارده قرن را پشت سرگذاشته استـبه طور كلى‏مى‏توان در چهار مرحله ترسیم نمود:

مرحله اول: روایت

در طول قرن اول هجرى كه تدوین معارف اسلام ممنوعیت رسمى داشت و اگر هم كتابى نوشته مى‏شد مخفیانه بود و یا اگر نوشته‏اى مجوز پیدا مى‏كرد فقط اراجیف غاصبین خلافت بود كه انتشار مى‏یافت،در چنان جوى بهترین كتاب براى غدیر سینه‏هاى امین و حافظه‏هاى قوى افراد بود كه به خوبى توانست این راه صد ساله را بپیماید و این ودیعه آل محمد علیهم السلام را در خود حفظ كند. بیش از صد و بیست نفر از صحابه و عده بسیارى از تابعین،واقعه غدیر را در محافل بیان مى‏كردند و آن را به نسلهاى بعد از خود انتقال مى‏دادند.به طورى كه زید بن ارقم و حذیفة بن یمان متن كامل خطبه غدیر را كه بیش از یك ساعت به طول انجامیده،حفظ كرده و براى مردم بازگو كرده‏اند.

از سوى دیگر صاحب غدیر امیر المؤمنین علیه السلام براى اتمام حجت و براى آنكه نسلهاى آینده راه خود را بیابند،در اجتماعات مختلف مردم و در مناسبتها و فرصتهاى گوناگون حتى در بحبوحه جنگ صفین مسئله غدیر را مطرح مى‏ساخت و درباره آن از شاهدان عینى اقرار مى‏گرفت .

فاطمه زهرا علیها السلام در عمر كمتر از سه ماهه خود پس از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله بارها جریان غدیر را براى مردم متذكر شد و تعجب خود را از چنین جو ظلمانى فرهنگى اعلام فرمود.

ائمه علیهم السلام نیز از هر فرصت مناسبى براى تبلیغ پیام غدیر استفاده كرده و آن را براى مردم بیان مى‏كردند،تا آنجا كه امام باقر علیه السلام متن كامل خطبه غدیر را براى مردم بازگو فرمود و امام رضا علیه السلام مناظراتى در این باره برقرار نمود.

از سوى دیگر اصحاب ائمه علیهم السلام حاملان پیام غدیر بودند،و در حضور امامان علیهم السلام اقدام به حفظ و نشر غدیر نمودند.

شعر شاعران نیز نقش مهمى در حفظ غدیر در طول زمانهاى ظلمانى داشته چه آنكه قالب شعر محفوظتر است و مردم علاقه خاصى به آن دارند.از ساعتى كه خطبه پیامبر صلى الله علیه و آله پایان یافت حسان بن ثابت اولین شعر را در حضور آنحضرت سرود و دلیل روشنى شد تا شاعران در طول چهارده قرن با هنر خود غدیر را حفظ كنند و براحتى به نسلهاى بعد برسانند.اینها شكلهاى مختلف فرهنگى بود كه غدیر را در قرن اول حفظ كرد و البته این طرق در قرنهاى بعد نیز ادامه یافت.تنها اثر مكتوبى كه در قرن اول درباره غدیر شناخته شده همان«كتاب سلیم»است كه ذكر شد.

مرحله دوم:از روایت به تألیف

از اوایل قرن دوم هجرى كه تدوین معارف دینى رسما آزاد اعلام شد،تبلیغ غدیر نیز شكلى تازه بخود گرفت و كم كم از شكل روایت به صورت تألیف در آمد.در اواسط قرن دوم اولین تألیف مستقل درباره غدیر را مى‏بینیم كه از فراهیدى است.در ادامه این راه كتابهاى مختلفى به صورت مستقل یا ضمنى در موضوع غدیر تدوین شد.

ابو المعالى جوینى از قرن پنجم مى‏گوید:در بغداد در دست صحافى كتابى دیدم كه بر جلد آن نوشته بود:«جلد بیست و هشتم از اسناد حدیث من كنت مولاه فعلى مولاه،و بعد از این جلد بیست و نهم خواهد بود»!!همچنین ابن كثیر دمشقى مى‏گوید:«كتابى در دو جلد ضخیم دیدم كه محمد بن جریر طبرى احادیث غدیر خم را در آن جمع‏آورى كرده بود»! (4)

آنچه در این مرحله مشهود است اینكه اكثر كتب،مربوط به اسناد و رجال خطبه است و هدف اول مؤلفین استحكام اصل مطلب بوده است.آنان كه جو خاص فرهنگى را به خوبى لمس مى‏كردند در مرحله اول دست به كار محكم‏كارى در اسناد و حفظ متون شدند تا نسلهاى آینده مدارك لازم براى تحقیق و موشكافى و بحث و بررسى داشته باشند.

این دوران در طول قرن دوم و سوم و چهارم و پنجم اوج خاص داشته و حق آن به خوبى ادا شده است.

مرحله سوم:تحقیق در سند و متن

از قرن چهارم تحقیق و بحث در متن و سند حدیث غدیر آغاز شده و قطعه اصلى خطبه غدیر كه جمله«من كنت مولاه فهذا على مولاه»است در مناظرات مطرح شده،و رجال اسناد و ناقلین حدیث غدیر نیز به دقت مورد بررسى قرار گرفته‏اند.كتب شیخ صدوق و سید مرتضى و شیخ مفید بهترین شاهد بر این مدعا هستند.

این تحقیقات در قرنهاى چهارم و پنجم و ششم اوج داشته و تا سال هزار همچنان پیش رفته،و آثار برجسته‏اى از این قرون در دست است.

مرحله چهارم:شكوفائى علمى غدیر

از اوائل قرن یازدهم هجرى تا امروز با ایجاد میدان باز علمى،محققین و اندیشمندان اسلام تألیفات بسیار مهمى درباره غدیر تألیف كرده و به خوبى از زحمات هزار ساله نتیجه‏گیرى نموده‏اند.در این دوران تمام جوانب غدیر مورد جمع و بررسى و تحقیق قرار گرفت.ارتباط غدیر با قرآن،بحثهاى مفصل در اسناد غدیر،بررسیهاى عمیق در متن حدیث غدیر،جمع‏آورى و تدوین اشعار مربوط به غدیر و جوانب دیگر آن مورد توجه خاص واقع شد و در هر مورد كتابهایى تدوین گردید.

تحقیقات بزرگانى همچون قاضى شوشترى،علامه مجلسى،شیخ حر عاملى،سید هاشم بحرانى،میر حامد حسین هندى،علامه امینى و بسیارى دیگر از علما،بهترین شاهد این مدعا است.

علامه مجلسى نیمى از یك جلد از«بحار الانوار»را به مسئله غدیر اختصاص داده است.سید هاشم بحرانى كتابى مستقل بنام«كشف المهم»تألیف نموده است.سید حامد حسین هندى در 10 جلد 400 صفحه‏اى از كتاب«عبقات الأنوار»به بحثهاى تحقیقى درباره غدیر پرداخته است.علامه امینى طى 11 جلد كتاب«الغدیر»جوانبى از آن و نیز كلیه شعراى غدیر و شعرهاى آنان را جمع‏آورى نموده و مطالب مهمى درباره آنها آورده است.كتابهایى از قبیل«التكمیل»از سید مرتضى حسین و«الغدیر فى الإسلام»از شیخ محمد رضا فرج الله نیز نمونه‏هاى دیگرى از این تحقیقات علمى هستند.

بدین امید كه در آینده‏هاى نزدیك شاهد كتابى به عظمت غدیر باشیم كه به عنوان یك مجموعه پر محتوى،همه مطالب مربوط به غدیر را در خود جمع كرده باشد و این آبروى ابدى اسلام را آن طور كه هست در معرض دید جهانیان قرار دهد.

كتابنامه ‏هاى غدیر

کتاب

معرفى كتابهایى كه طى چهارده قرن درباره غدیر تألیف شده به دو صورت دیده مى‏شود:

الف.كتابشناسى ضمنى

با توجه به اهمیت خاص غدیر در اسلام و ارتباط مستقیم آن با مسئله امامت و خلافت،از دیر زمان علماى بزرگ به اهمیت كتب مربوط به غدیر توجه داشته‏اند.در این راستا شیخ محمد بن على بن شهرآشوب از قرن ششم در كتاب مناقب آل ابى طالب:ج 3 ص 25،و سید بن طاووس از قرن هفتم در كتاب اقبال الاعمال:ص 453ـ454،اقدام به معرفى تعدادى از كتابهاى مربوط به غدیر نموده‏اند.

در سده اخیر كه مسئله كتابشناسى رسما مطرح شده اولین قدم را علامه حاج آقا بزرگ تهرانى برداشته و كتابهاى بسیارى در ارتباط با غدیر در كتاب«الذریعة»معرفى نموده است.بعد از ایشان هم كسانى كه تألیفات مهمى درباره غدیر داشته‏اند كتب مربوط به غدیر را معرفى كرده‏اند كه شرح آن چنین است:

1.الذریعة،آقا بزرگ تهرانى:ج 16 ص 28ـ25،و موارد دیگر.

2.الغدیر فی الكتاب و السنة و الأدب،عبد الحسین امینى:ج 1 ص 152ـ .157

3.الغدیر فى الإسلام،محمد رضا فرج الله:ص 5ـ .7

4.پیامى بزرگ از بزرگ پیامبران،حسین عماد زاده:ص .45

5.امام شناسى،سید محمد حسین حسینى تهرانى:ج 7 ص 156ـ .162

6.در صحنه غدیر،محمد مهدى ركنى:ص 40ـ .41

7.معجم ما كتب عن الرسول و اهل البیت علیهم السلام،عبد الجبار رفاعى:ج 6 ص 190ـ220 و موارد دیگر.

8.تجلى ولایت در خطبه غدیر،مهدى جعفرى،ص 78ـ .90

9.نگرشى بر غدیر خم،عبد الصالح انتصارى،ص 85ـ .86

10.الغدیر(مجله اردو)،مقاله 4:«غدیر شماریات كراجالى مین»،سید مسعود عابدى.

11.الثقلین(مجله اردو)،شماره 2(آوریلـژوئن 1998).

ب.كتابشناسى مستقل

1.الغدیر فى التراث الإسلامى،علامه سید عبد العزیز طباطبائى.

اولین قدم به عنوان كتابشناسى مستقل غدیر را علامه فقید سید عبد العزیز طباطبائى در كتاب«الغدیر فى التراث الإسلامى»برداشته،و به حق كارى عظیم در احیاى فرهنگ غدیر به انجام رسانده است.

این كتاب كه نامش به معناى«غدیر در میراث فرهنگى اسلام»است،ابتدا با معرفى 125 كتاب مستقل درباره غدیر در شماره 21 مجله«تراثنا»بمناسبت چهاردهمین قرن غدیر در سال 1410 ق در قم بچاپ رسید.سپس توسط مؤلف تكمیل شد و بصورت كتابى مستقل با معرفى 164 كتاب مستقل در سال 1413 ق در بیروت چاپ شد.در سال 1415 ق پس از تكمیل دوم مؤلف با معرفى 184 عنوان كتاب مستقل در قم بچاپ رسید.

در این كتاب تألیفات مستقل درباره غدیر از قرن دوم تا پانزدهم هجرى معرفى شده و بیشتر از دیدگاه رجالى مورد تحقیق قرار گرفته و به شرح حال مفصل مؤلفین آنها پرداخته شده است .

2.غدیر در مآخذ اسلامى،ترجمه و تلخیص:مهدى جعفرى.این كتاب ترجمه ملخص و فارسى كتاب«الغدیر فى التراث الإسلامى»است.

3.كتابنامه غدیر خم»،نادر مطلبى،سید محسن دین پرور،كه توسط بنیاد نهج البلاغة در غدیر سال 1415 ق منتشر شده است.

4.كتابنامه غدیر(حجة الوداع)،پژوهشكده باقر العلوم علیه السلام قم،كه به صورت كامپیوترى است.

5.غدیر در آئینه كتاب،فاضل دانشمند محمد انصارى.

در زمینه كتابشناسى غدیر آخرین و كاملترین كتاب است و بالاترین رقم از كتب مستقل غدیر را ارائه داده است.

این كتاب ابتدا در سال 1416 ق با معرفى 267 عنوان مستقل درباره غدیر در قم بچاپ رسید .مقدمه مفصلى در آغاز آن تنظیم شده كه با ترسیم تاریخچه كاملى از«كتاب و غدیر»آمارهاى علمى مفیدى در آن ارائه شده است.ترجمه ملخصى از مقدمه كتاب به زبانهاى عربى و اردو و انگلیسى در آغاز و انجام آن آمده است.

بار دوم پس از تكمیل آن با معرفى 414 عنوان مستقل در سال 1420 ق در قم در دست انتشار است كه آمارهاى جدیدى به آن افزوده شده است.

كتابهاى معرفى شده در این كتابنامه در چهار مرحله شناسایى شده‏اند:

1.تعریف كلى كتاب و بیان روش كار مؤلف،تفصیل مطالب و موضوعات و نكات خاص مربوط به كتاب .

2.تعریف كیفیت محتواى كتاب:شامل بودن كتاب بر همه مطالب مربوط به غدیر یا جنبه خاصى از آن،جهت تاریخى یا حدیثى یا ادبى در كتاب،نقل مطالب یا تحقیقى و تحلیلى بودن كتاب،تقسیم‏بندى كتاب،كیفیت قلم مؤلف،نكات خاص در هر كتاب از قبیل توضیح مدارك آن.

3.خصوصیات فنى كتاب:نام كتاب،زبان،چاپى یا خطى،مؤلف و تاریخ وفات او،مترجم یا محقق،ناشر،محل چاپ،نوبت چاپ،سال چاپ،قطع كتاب،تعداد صفحات،مدرك معرفى كتاب.

4.نمونه عكسى از جلد كتابهاى موجود،بعنوان شاهدى زنده از آن.

ج.زمینه كتابشناسى غدیر

كتابشناسى غدیر از سه جهت زمینه باز دارد:

1.كتابهاى خطى بسیارى در كتابخانه‏هاى عمومى و خصوصى درباره غدیر وجود دارد كه از یكسو اطلاع بر بسیارى از آنها در طول زمان صورت مى‏گیرد و از زوایاى كتابخانه‏ها بیرون مى‏آید،و از سوى دیگر فهرست‏هاى موجود كتابخانه‏هاى خطى جهان نیز تاكنون به طور كامل و جامعى در این باره مورد مطالعه قرار نگرفته است.بنابر این احتمال اضافه شدن كتابهاى خطى زیادى به آمارهاى موجود بسیار است.

2.با توجه جهانى به مكتب اهل بیت علیهم السلام و عنایت خاص ائمه علیهم السلام،در سده اخیر گرایش خاصى به تألیف كتب مربوط به آل محمد علیهم السلام مشهود است و شاهد كتابهاى پر محتوا و تحقیقى چه از نظر تاریخى و حدیثى و چه از نظر ادبى و شعرى هستیم كه غدیر نیز یكى از همین زمینه‏ها است.

3.با توجه به گسترش روزافزون ذخایر كامپیوترى و ارتباطات سریع مراكز كامپیوترى با یكدیگر،به خصوص شبكه جهانى اینترنت،از یك سو شاهد كتابهایى هستیم كه فقط به صورت نرم افزار منتشر شده‏اند،و از سوى دیگر دسترسى به كتابخانه‏هاى بزرگ جهان و نیز مراكز علمى و مؤسسات انتشاراتى به سهولت انجام مى‏پذیرد و در نتیجه اطلاع از كتابهاى زیادى كه در آرشیوهاى خود نگهدارى مى‏كنند و یا حتى در دست انتشار دارند بسیار آسان خواهد بود.

با در نظر گرفتن این زمینه‏ها پیداست كه هر كتابنامه‏اى تهیه شود،با گذشت مدتى كم احتیاج به ملحقات و استدراك دارد تا كتابهاى جدید به آن اضافه شود.

آمارى در رابطه با كتابشناسى غدیر

با در دست داشتن اطلاعات وسیع از كتب تألیف شده درباره غدیر آمارهاى‏سودمند و متعددى بدست مى‏آید.این آمارها در محاسبات مذهبى نسبت به مكانها و زمانها و ملتها بسیار مؤثر بوده و بیانگر عظمت كارهاى انجام شده در موضوع است.

بعضى از كتابهاى مربوط به غدیر بصورت چند جلدى هستند كه از جمله آنها«عبقات الانوار»و ترجمه آن«نفحات الازهار»و نیز«الغدیر»را مى‏توان نام برد.

بعضى از كتابهاى مربوط به غدیر به عنوان یك جلد از مجموعه‏اى بزرگ‏اند،كه نمونه آن جلد 15/3 از مجموعه مفصل كتاب«عوالم العلوم»است.

تعدادى از كتب مفقود شده و تعدادى بصورت خطى موجود است كه تعدادى از نسخه‏هاى خطى تحقیق و چاپ شده و تعدادى هم تألیفات جدید چاپى هستند.

در اینجا فقط چهار جهت به عنوان نمونه آمار اشاره مى‏شود:كتب چاپى و خطى و محل چاپ مطبوعات یا نگهدارى كتب خطى،مؤلفین،زبانهاى مختلف،موضوعات و گرایشهاى تحقیقى.

آمار كتابهاى چاپى

كتابهاى چاپى مربوط به غدیر كه در كشورهاى مختلف طبع شده 290 كتاب است و تفصیل آن به ترتیب كثرت تعداد كتابها چنین است:

ایران:180 كتاب،شهرهاى:تهران:57 كتاب،قم:78 كتاب،اصفهان:5 كتاب،تبریز:6 كتاب،كرمانشاه :1 كتاب،مشهد:17 كتاب،كاشان:2 كتاب،یزد:1 كتاب،شیراز:1 كتاب،و 12 كتاب كه شهر آنها مشخص نیست.

هند:32 كتاب،شهرهاى:دهلى:7 كتاب،لكنهو:12 كتاب،كلكته:2 كتاب،بنارس:1 كتاب،علیگره:1 كتاب،محمود آباد:1 كتاب،بمبئى:4 كتاب،بیهار:1 كتاب،و 3 كتاب كه شهر آنها مشخص نیست.

پاكستان: 27 كتاب،شهرهاى: لاهور: 15 كتاب،كراچى: 8 كتاب،پیشاور: 1 كتاب،سیالكوت: 2 كتاب،راولپندى : 1 كتاب.

عراق: 17 كتاب،شهرهاى: نجف: 13 كتاب،كربلا: 2 كتاب،عماره: 1 كتاب،بغداد: 1 كتاب.

لبنان: 24 كتاب: شهرهاى: بیروت: 22 كتاب،صیدا: 2 كتاب.

بحرین: 1 كتاب.

بنگلادش: 1 كتاب.

تانزانیا: 1 كتاب: شهر دودوما.

انگلستان: 2 كتاب: شهر لندن.

مصر: 1 كتاب: شهر قاهره.

نروژ: 1 كتاب،كه نام شهر آن مشخص نیست.

همچنین در 68 كتاب چاپى،كشور محل نشر و یا چاپ آنها مشخص نیست.

آمار كتابهاى خطى

در این مجموعه كتابهایى كه چاپ نشده باشند خطى تلقى شده‏اند اگر چه مربوط به قرن‏هاى گذشته نباشد و به عنوان دست‏نویس نزد مؤلف باشد.كتابهاى خطى این مجموعه 126 كتاب است كه به جز دست نویس مؤلفان كه 24 كتاب است و 68 كتاب كه محل نگهدارى آنها مشخص نیست،بقیه بدین شرح در مراكز زیر نگهدارى مى‏شود:

ایران

كتابخانه دانشگاه تهران،5 كتاب.

كتابخانه گوهرشاد(مشهد)،1 كتاب.

كتابخانه شاهچراغ علیه السلام(شیراز)،3 كتاب.

كتابخانه آستان قدس رضوى،3 كتاب.

كتابخانه مجلس شورى(تهران)،2 كتاب.

كتابخانه مجلس سابق(تهران)،1 كتاب.

كتابخانه آیة الله مرعشى(قم)،4 كتاب.

كتابخانه وزیرى(یزد)،1 كتاب.

كتابخانه سید محمد على روضاتى(اصفهان)،3 كتاب.

كتابخانه مدرسه سپهسالار(تهران)،1 كتاب.

كتابخانه دانشكده الهیات تهران،1 كتاب.

كتابخانه نوربخش(تهران)،1 كتاب.

سوریه

كتابخانه ظاهریه(دمشق)،1 كتاب.

یمن

كتابخانه جامع كبیر صنعاء(یمن)،1 كتاب.

هند

كتابخانه فیضى(بمبئى)،1 كتاب.

كتابخانه خدابخش(پتنه)،1 كتاب.

كتابخانه شیخ عبد القیوم(بمبئى)،1 كتاب.

پاكستان

كتابخانه جمعیت اسماعیلیه(كراچى)،1 كتاب.

آلمان

كتابخانه برلین،2 كتاب.

آمار مؤلفین

تألیفات مربوط به غدیر اكثرا به صورت فردى انجام شده،و گاهى به صورت گروهى و یا با نام هیئت تحریریه به چشم مى‏خورد.

در میان این خدمتگزاران غدیر كه به نام امیر المؤمنین علیه السلام و اظهار محبت به ساحت اقدسش قلم زده‏اند،علماى بزرگ و محدثین طراز اول دیده مى‏شوند.همچنین‏خطباى مشهورى دیده مى‏شوند كه مستقلا درباره غدیر تألیف داشته‏اند و یا متن خطابه‏هاى پر محتواى آنان درباره به صورت كتاب عرضه شده است.دامنه این محبت تا آنجا كشیده شده كه حتى جوانانى را مى‏بینیم كه با سن كم خود مشتاقانه و آگاهانه قلم به دست گرفته‏اند و شعاعى از نور علوى را به نمایش گذاشته‏اند.عده‏اى از مؤلفین را نیز زنان تشكیل مى‏دهند كه در راه ولایت تألیف داشته‏اند و نام غدیر را براى تألیف و تحقیق خود برگزیده‏اند.

اكثر مؤلفین كتب مربوط به غدیر از شیعه اثنا عشرى هستند و باید هم چنین باشد.دراین میان چند مؤلف از اسماعیلیه و چند نفر از عامه نیز دیده مى‏شوند.البته از سوى دیگر تعدادى از كتب مجهول المؤلف‏اند كه گاهى به علت در دست نبودن اصل كتاب یا منبع معرفى كننده بوده و گاهى در كتاب اثرى از نام مؤلف دیده نشده كه اكثرا در كتب خطى است.البته كتابهایى كه«هیئت تحریریه»مؤلف آن باشند مجهول المؤلف تلقى نمى‏شوند.تعدادى از كتابها نیز چند مؤلفى هستند كه هر كدام از آن مؤلفان جداگانه به حساب مى‏آیند.

مجموع مؤلفین بیش 419 نفر هستند كه ذیلا آمار مربوطه ذكر مى‏شود:

از نظر مذهب:

شیعه:348 نفر.

اسماعیلى:14 نفر.

عامه:10 نفر.

مؤلفانى كه مذهب آنان مشخص نیست:24 نفر.

كتابهایى كه مؤلفان آنها مشخص نیست(مجهول المؤلف):23 كتاب.

از نظر زبان و ملیت:

در مؤلفین غدیر عرب و فارس و هندى و پاكستانى و ترك و تركمن و كرد و اروپایى دیده مى‏شوند .

از نظر تعداد تألیف

بعضى از مؤلفین دو كتاب یا بیشتر درباره غدیر تألیف كرده‏اند مانند شیخ مفید و شیخ كراجكى و غیر ایشان.در بعضى موارد نیز دو یا چند مؤلف در تألیف یك كتاب مشاركت كرده‏اند.

مؤلفین مشهور چهارده قرن

از مؤلفین مشهور چهارده قرن مى‏توان نامهاى زیر را معرفى كرد:

خلیل بن احمد فراهیدى متوفاى 175،على بن حسن طاطرى متوفاى حدود 200،ابو جعفر بغدادى متوفاى حدود 300،محمد بن جریر طبرى متوفاى 310،شیخ كلینى متوفاى 328،ابو العباس ابن عقده كوفى متوفاى 333،حسن بن ابراهیم علوى نصیبى متوفاى حدود 350،على بن هلال مهلبى متوفاى 350،ابو بكر جعابى متوفاى 355،ابو طالب انبارى متوفاى 356،ابو جعفر محمد بن على بن دحیم شیبانى متوفاى حدود 400،ابو الحسن دار قطنى متوفاى 385،ابو المفضل شیبانى متوفاى 387،حاكم نیشابورى متوفاى 405،ابو عبد الله غضائرى متوفاى 411،شیخ مفید متوفاى 413،ابو الحسن على القنانى متوفاى 413،منصور لائى رازى قرن 5،سید مرتضى علم الهدى متوفاى 436،محسن خزاعى نیشابورى(قرن 5)،ابو الفتح كراجكى متوفاى 449،هبة الله بن موسى شیرازى متوفاى 470،حافظ سعید بن ناصر سجستانى متوفاى 477،حاكم حسكانى متوفاى(قرن 5)،ابو طالب فارسى (قرن 6)،شمس الدین ذهبى متوفاى 748،زین الدین كردى رازیانى متوفاى 725،مولى عبد الله قزوینى قرن 10،ابن طولون دمشقى متوفاى 953،سید على خان مدنى متوفاى 1088،سید هاشم بحرانى متوفاى 1107،ملا مسیحا فسوى متوفاى 1127،میر حامد حسین هندى متوفاى 1306،حاج شیخ عباس قمى متوفاى 1359،سید مرتضى حسین متوفاى 1400،شیخ عبد الحسین امینى.

آمار زبانهاى مختلف

تألیفات مستقل درباره غدیر تاكنون به 8 زبان دنیا به دست آمده است.

اكثریت كتابها به زبانهاى فارسى،عربى و اردو هستند و این دقیقا به علت گسترش مذهب تشیع در اهل این زبانها است.

اكثر كتابهایى كه به غیر این سه زبان هستند ترجمه از فارسى یا عربى و یا اردو است.مخاطبین خاص این كتابها یا مسلمانانى هستند كه به یكى از این زبان‏ها سخن مى‏گویند،و یا از ادیان و ملل غیر مسلمانند كه چنین كتابهایى به عنوان هدایت و راهنمایى آنان تألیف شده است .به همین جهت در این كتابها رعایت اختصار و پرداختن به مسائل كلى مشهود است.

طبق شمارش تعداد كتابها در هر زبانى چنین است:

فارسى:171 كتاب.

عربى:154 كتاب.

اردو:84 كتاب.

انگلیسى:5 كتاب.

تركى آذرى:1 كتاب.

تركى استانبولى:1 كتاب.

بنگالى:1 كتاب.

نروژى:1 كتاب.

آمار موضوعات و گرایشهاى تحقیقى

درباره غدیر موضوعات بسیارى باید مورد تحقیق و تألیف قرار گیرد و هنوز جاى آنها خالى است.موضوعاتى كه تاكنون در كتابهاى تألیف شده درباره غدیر مورد نظر مؤلفین قرار گرفته چنین است:

1.اعتقادى:از آنجا كه غدیر مظهر خلافت و امامت است در كتابهاى غدیر موضوع خلافت و امامت محور اصلى تألیفات است.

2.تفسیرى:تحقیق در مورد آیاتى كه در غدیر و یا در رابطه با غدیر نازل شده كه بیش از 50 آیه است و عمده آنها سه آیه است:«یا أیها الرسول…»،«الیوم أكلمت لكم دینكم…»،«سأل سائل بعذاب…».

3.تاریخى:تحقیق در جزئیات تاریخى واقعه غدیر و حجة الوداع كه در چند جنبه مى‏تواند باشد :

*ابتداى حركت پیامبر صلى الله علیه و آله براى سفر حجة الوداع و سپس مراسم حج.

*منتهى شدن حج به واقعه غدیر.

*خطبه و مراسم قبل و بعد از خطبه كه تا سه روز به طول انجامید.

*منافقین و سخنان آنان در غدیر و نقشه‏هاى آنان براى ضربه به غدیر.

*سابقه تاریخى غدیر و وقایع امم گذشته در روز غدیر.

4.جغرافیایى:موقعیت منطقه غدیر از نظر جغرافیایى و تاریخچه آن در طول تاریخ و موقعیت آن در زمان حاضر.

5.رجالى:جمع‏آورى اسناد و طرق حدیث غدیر از صحابه و تابعین و جمع‏آورى راویان و ناقلین حدیث غدیر از شیعه و عامه و غیر عامه،و بحث‏هاى سندى و رجالى درباره آنها.

6.دلالت حدیث غدیر:بحث در دلالت حدیث غدیر بر امامت و خلافت امیر المؤمنین علیه السلام،بخصوص معناى كلمه مولى.

7.متن شناسى:مقابله،ویرایش،ترجمه،شرح،تفسیر خطبه پیامبر صلى الله علیه و آله در غدیر و نیز كتب مربوط به غدیر،شاهد آوردن براى فرازهاى خطبه از آیات و روایات، بررسى مدارك و منابع و نسخه‏هاى خطبه،جمع‏آورى عبارات مختلف جمله«من كنت مولاه…»،

8.احتجاج به غدیر:احتجاجات معصومین علیهم السلام،صحابه و تابعین،اصحاب ائمه علیه السلام و علماى شیعه و دیگر افراد در طول تاریخ درباره غدیر.

9.رد شبهات و جواب مخالفان:پاسخ به سؤالات و اشكالاتى كه دشمنان تشیع و علماى عامه در مسئله غدیر و معناى آن و مفاد كلمه«مولى»و سایر موارد القاءنموده‏اند.

جا دارد مجموعه‏هایى تدوین شود كه در آنها جواب سؤالات مطرح شده و یا احتمالى جوانان در مورد غدیر داده شود.

10.شعر و ادبیات:شعرهاى بسیارى،چه از شاعران عرب یا فارسى یا اردو،و چه شعراى شیعه و یا مذاهب دیگر درباره غدیر سروده شده است.این اشعار كه به اصطلاح«غدیریه»نامیده مى‏شوند بسیار مورد توجه بوده و كتابهاى مستقلى براى جمع‏آورى این اشعار تألیف شده است.

جلوه دیگر ادبى انتخاب نام‏هاى زیبا و پرمحتوایى است كه به تنهایى یك دنیا معناى اعتقادى به همراه دارد و وقایع غدیر را تداعى مى‏كند و روح شنونده را به حقیقت غدیر نزدیك مى‏نماید .

11.عبادى:اهمیت روز غدیر،دعاهاى روز غدیر،زیارات روز غدیر.

12.كتابشناسى غدیر:جمع‏آورى كتب،فهرست موضوعى كتابهاى غدیر،فهرست مؤلفین،فهرست زبانها،آمارهاى مختلف در مورد كتب غدیر،معرفى یك یا چند كتاب ارزشمند درباره غدیر.

13.اقتباس از آثار بزرگان:برداشت از كتابهاى مرجع و تألیفات علماى گذشته.

14.كتاب كودك و نوجوان:تدوین مجموعه‏هاى تفریحى و سرگرم كننده و یا علمى و پرسش و پاسخ و یا داستان نویسى عامیانه و مجموعه‏هاى مسابقه‏اى و پرسشنامه و نظایر آن براى كودكان و نوجوانان.

15.ترجمه:برگردان كتابهاى ارزشمند به زبانهاى دیگر راهى سریع براى توسعه فرهنگى در تبلیغ غدیر است.بسیارند كتابهایى كه بخاطر آشنا نبودن طالبین به زبان تألیفى آن قدرشان ناشناخته مانده است.همچنین ترجمه كتابهاى غدیر به زبانهاى اروپایى و در رأس همه انگلیسى و نیز به زبانهاى آفریقایى و شرقى از كارهایى است كه در مراحل آغازین قرار دارد.

گاهى متون قدیمى به صورت بازنویسى به زبان‏هاى دیگر برگردانده مى‏شود.

پیداست كه اشتیاق فارسى زبانان و عرب زبانان و اردو زبانان به آثار یكدیگر با توجه به یگانگى مذهب از نشاط خاصى برخوردار است.ترجمه‏هایى كه غیر این سه زبان است اكثرا جنبه تبلیغى دارند،و یا براى كسانى است كه به آن زبان‏ها مأنوس هستند.

همچنین مجتمع‏هاى آموزشى نابینایان،كتابهایى درباره غدیر به خط«بریل»مخصوص نابینایان تهیه كرده‏اند كه در پایان این بخش معرفى خواهد شد.

16.خلاصه نویسى:این روش در واقع نوعى فهرست گویا براى كتابهاى مفصل غدیر است.خلاصه نمودن آثار بزرگان و كتابهاى مرجع و تألیفات قدیم كه به چند صورت دیده مى‏شود:تلخیص كتابهاى بزرگ،تلخیص احادیث و قطعه‏هاى تاریخى،داستان پردازى تلفیقى كه با برداشت از چند متن بدست مى‏آید،تدوین چهل حدیث‏ها،انتخاب یك قطعه از كتب مؤلفین و نشر جداگانه آن به خاطر اهمیت محتواى آن.

17.تنظیم سخنرانى‏ها:بیانات و سخنرانى‏هاى ارزشمندى كه به صورت مكتوب در آمده و منتشر مى‏گردد.

18.جمع‏آورى مقالات و قصائد:تنظیم چندین مقاله و نوشته و نشر آنها بعنوان مجموعه‏اى درباره غدیر چه به صورت كتاب و یا شماره‏اى از مجله.

19.یادنامه‏ها:كه به چند صورت دیده مى‏شوند:

1.آنچه همه ساله در عید غدیر به عنوان یادبود همان سال منتشر مى‏شود كه اكثرا مجموعه‏اى از حدیث و تاریخ و شعر است و گاهى به صورت شماره مخصوص یك مجله ارائه شده است.

2.كتابهایى كه در كنگره‏هاى مربوط به غدیر انتشار مى‏یابد و شامل مقالات ارائه شده در كنگره و نیز كتابهاى تدوین شده به مناسبت كنگره است.

3.سخنرانى‏هایى كه به مناسبت غدیر ایراد شده و بخاطر محتواى ارزشمند آن به صورت كتاب در آمده است.

نگاهى به ترجمه‏ هاى خطبه غدیر

«خطبه غدیر»بصورت ترجمه فارسى و اردو و تركى و انگلیسى،و نیز بصورت شعر عربى و فارسى و اردو و تركى،بطور مكرر برگردانده شده و بسیارى از آنها بچاپ رسیده است.ذیلا به مواردى از نثر و نظم خطبه اشاره مى‏نماییم:

ترجمه خطبه غدیر به زبان فارسى اولین بار در قرن ششم هجرى توسط عالم بزرگ شیخ محمد بن حسین رازى در كتاب«نزهة الكرام»انجام گرفته و عینا در كتاب مزبور بچاپ رسیده است.

کتاب

از ترجمه‏هاى فارسى خطبه به چهار عنوان چاپى اشاره مى‏شود:

1.خطبه پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله در غدیر خم،تألیف مرحوم استاد حسین عمادزاده اصفهانى.این ترجمه گاهى با متن عربى و زیرنویس فارسى،و گاهى بصورت ترجمه فارسى جداگانه بچاپ رسیده است.همچنین بصورت كتابى مفصل تحت عنوان«پیامى بزرگ از بزرگ پیامبران»منتشر شده است.

2.غدیریه،تألیف ملا محمد جعفر بن محمد صالح قارى.

3.غدیر پیوند ناگسستنى رسالت و امامت،تألیف علامه شیخ حسن سعید تهرانى.

4.خطابه غدیر،تألیف محمد باقر انصارى،كه از روى متن مقابله شده بر نه كتاب در یازده بخش ترجمه شده،و در كتاب«اسرار غدیر»تفصیل مقابله آن ثبت شده است.

از ترجمه‏هاى اردوى خطبه به سه عنوان چاپى اشاره مى‏كنیم:

1.غدیر خم اور خطبه غدیر،تألیف علامه سید ابن الحسن نجفى،كه در كراچى چاپ شده است.

2.حدیث الغدیر،تألیف علامه سید سبط الحسن جایسى،كه در هند چاپ شده است.

3.حجة الغدیر فى شرح حدیث الغدیر،كه در دهلى چاپ شده است.

ترجمه تركى آذرى خطبه غدیر با عنوان«غدیر خطبه سى»از روى كتاب خطابه غدیر انجام شده است.

از ترجمه‏هاى انگلیسى خطبه غدیر به سه عنوان اشاره مى‏شود:

1.«~ ? What Happend in Qadir ~»،كه از روى كتاب خطابه غدیر انجام شده است.

2.«~ (PBUH) The Last Two Khutbas Of The Last Prophet ~»،سید فیض الحسن فیضى،كه در راولپندى پاكستان چاپ شده است.

3«~ . The Last Sermon Of Prophet Mohammad at Ghadire Khom ~»،حسین بهانجى،كه در تانزانیا چاپ شده است.

نظم عربى حدیث غدیر در كتاب شریف«الغدیر»طى یازده جلد بصورت جامعى تدوین گردیده است .همچنین كتاب«شعراء الغدیر»مؤسسه الغدیر بیروت در دو جلد تدوین و چاپ شده است. نظم فارسى خطابه غدیر توسط عده‏اى از شعراى فارسى زبان انجام گرفته و در كتابهاى سرود غدیر:2 جلد،شعراى غدیر از گذشته تا امروز:10 جلد،غدیر در شعر فارسى از كسائى مروزى تا شهریار تبریزى بصورت مبسوطى جمع‏آورى شده است.

ذیلا چهار عنوان چاپى ذكر مى‏شود:

1.خطبه الغدیر،اثر صغیر اصفهانى،با همكارى مرحوم عمادزاده.

2.خطبه غدیریه،اثر میرزا رفیع،كه در سال 1313 ق در هند چاپ شده است.

3.ترجمه(منظوم)خطبه غدیر خم،اثر میرزا عباس جبروتى قمى.

4.غدیرخم،مرتضى سرافراز،1348 ش.

این چند عنوان كتاب بعنوان نمونه ذكر شد.براى اطلاع بیشتر به دو كتاب«الغدیر فى التراث الاسلامى»و«غدیر در آئینه كتاب»رجوع شود.

نگاهى به كتابهاى لاتین در زمینه غدیر

با توجه به اهمیت مسئله غدیر در بعد اعتقادى شیعه،و برهان مستحكمى كه در برابر دشمنان و مخالفین شیعه است،جا دارد از جمله اولین كتابهایى كه به زبانهاى مختلف ترجمه و تألیف مى‏شود،تألیفاتى در رابطه با غدیر باشد.

به دلیل سابقه طولانى زبانهاى عربى،فارسى و اردو با مسئله غدیر،اكثر تألیفات مربوط به آن در این سه زبان هستند.در غیر این زبانها باید بگوییم كه تألیف و نشر،هنوز در آغاز راه است.

در زبان انگلیسى تاكنون شش كتاب منتشر شده است.از این تعداد،چهار مورد ترجمه خطبه غدیر است كه مقدمه‏اى درباره واقعه غدیر هم ضمیمه آنها است.یك مورد ترجمه جلد اول الغدیر علامه امینى است.یك مورد هم ترجمه مطالبى از چند مؤلف درباره غدیر است.

این كتابهاى انگلیسى از سال 1353 شمسىـیعنى 25 سال پیش تاكنونـدر سالهاى مختلفى،در انگلستان،تانزانیا،پاكستان و ایران منتشر شده است.

به زبان تركى دو كتاب درباره غدیر در قم منتشر شده كه یكى به زبان تركى استانبولى و دیگرى تركى آذرى است.كتاب اول برداشتى از كتاب الغدیر و كتاب دوم ترجمه خطبه به ضمیمه خلاصه‏اى از واقعه غدیر است.

یك كتاب هم به زبان نروژى بصورت بحث علمى درباره غدیر در نروژ منتشر شده است،و كتاب دیگرى به زبان بنگالى بصورت جزوه‏اى درباره غدیر كه در بنگلادش چاپ شده است.

ذیلا كتابهاى مزبور با كتابشناسى مختصر معرفى مى‏شوند:

انگلیسى

1.ترجمه الغدیر

عبد الحسین امینى.

مترجم:دكتر صفا خلوصى.

این كتاب ترجمه جلد اول«الغدیر»علامه امینى توسط دكتر خلوصى استاد دانشگاه لندن است .این ترجمه بیش از بیست سال پیش در لندن چاپ و منتشر شده است. (5)

2.دلست سرمن آو پرافت محمد صلى الله علیه و آله ات غدیر خم

حسین بهانجى.

دار المسلمین،دودوما،تانزانیا.

رقعى،60 ص.

این كتاب ترجمه خطبه غدیر به انگلیسى شامل دو بخش اصلى است:متن خطبه،راویان خطبه. عنوان انگلیسى كتاب به معناى«آخرین خطبه پیامبر محمد صلى الله علیه و آله در غدیر خم»چنین است:

3«~ at Ghadire Khum (Saw) The Last Sermon Of Prophet Muhammad ~»

سید فیض الحسن فیضى.

آرمى پریس،راولپندى،سال 1992 م.

85 ص.

این كتاب ترجمه خطبه غدیر همراه با متن عربى آن است. (6) عنوان انگلیسى كتاب به معناى«آخرین دو خطبه آخرین پیامبر صلى الله علیه و آله»چنین است :

«~ (PBUH) The Last Two Khutbas Of The Last Prophet ~»

4.غدیر

سید محمد باقر صدر،عبد العزیز ساشادینا،سید محمد رضوى،حسین كامیجى.

ترجمه:گروهى از محققین.

انتشارات انصاریان،قم،سال 1416 ق،1996 م.

رقعى،103 ص.

5.غدیر خم

حسین نجفى

گروه برادران مسلمان،تهران،سال 1353 ش.

جیبى،45 ص.

6.نام انگلیسى كتاب چنین است:«~ Khomـeـ Ghadeer ~»

محمد باقر انصارى

مترجم:بدر شاهین

این كتاب ترجمه كتاب«خطابه غدیر»است كه از روى عربى آن«معا فى الغدیر»ترجمه شده است .عنوان انگلیسى كتاب به معناى«در غدیر چه واقعه‏اى رخ داد»چنین است:

«~ What Happend in Ghadeer ~»

تركى آذرى

7.غدیر خطبه سى

محمد باقر انصارى

مترجم:عباد ممى‏زاده

نشر مولود كعبه،قم،سال 1420 ق،2000 م.

رقعى،112 ص.

ترجمه كتاب«خطابه غدیر»به زبان تركى آذرى و با خط كریل است.

تركى استانبولى

8.گدیرى هوم،اوزتلى الگدیر

على اصغر مروج خراسانى

مترجم:سید على حسینى بحرى آكیول

انتشارات بین المللى الهدى،تهران،مجمع جهانى اهل بیت علیهم السلام،قم،سال 1378 ش،1998 م.

رقعى،442 ص. این كتاب ترجمه كتاب«فى رحاب الغدیر»است.عنوان لاتین كتاب به معناى«غدیر خم در سایه الغدیر»چنین است:«~ Gadirـi Hum Ozetle elـ Gadir ~»

نروژى

9.غدیر

زیر نظر:سید شمشاد حسین رضوى اترولوى

چاپ نروژ،سال 1990 م.

در این كتاب مطالبى پیرامون غدیر از كتب عامه استخراج شده و مورد استدلال قرار گرفته است. (7)

بنگالى

10.غدیر دیباشر تتپارجا

على عكاس

بنگلادش،1416 ق.

رقعى،23 ص.

این كتاب در مورد اهمیت روز غدیر است و نام آن به زبان بنگالى به همین معنى است.مدارك این كتاب از كتب عامه است.

كتابهاى بریل در زمینه غدیر

كتابهاى محدود و انگشت شمارى از كتب مذهبى براى نابینایان به خط سوزنى«بریل»ترجمه شده،كه خوشبختانه دو كتاب از آنها درباره غدیر است و در«فهرستگان كتابهاى بریل ایران»معرفى شده است.این اقدام كه توسط مجتمع‏هاى توانبخشى نابینایان صورت گرفته،از دیدگاه دستور اكید پیامبر صلى الله علیه و آله در ابلاغ پیام غدیر در خور تقدیر است و صفحه جدیدى در تاریخ هزار و چهار صد ساله غدیر به شمار مى‏آید.

ذیلا به معرفى این كتابها مى‏پردازیم:

1.غدیر خم

حبیب الله رهبر اصفهانى

اصل كتاب:جیبى،84 ص

محل نگهدارى:مجتمع توانبخشى نابینایان 7 تیر،اصفهان

معرفى:فهرستگان كتابهاى بریل ایران:ص .160

2.داستان غدیر

جمعى از دبیران مشهد

اصل كتاب:جیبى،80 ص

محل نگهدارى:مجتمع خدمات بهزیستى نابینایان رودكى

معرفى:فهرستگان كتابهاى بریل ایران:ص .99

پى‏نوشتها:

1) بحار الانوار ج 37 ص 121 ح .15 عوالم العلوم، ج 51/3 ص 44

2) الغدیر، ج 1 ص 66، 159، 232 ج 2 ص .34 كتاب سلیم، مقدمه

3) الذریعة، ج 5 ص 101

4) بحار الانوار، ج 37 ص 235، احقاق الحق، ج 2 ص 486

5) داستان غدیر، ص 122

6) مجله الثقلین (آوریل ـ ژوئن 1988) ج 5 ش 2 ص 181

7) تصانیف الشیعة فى الهند، سید شهوار نقوى (خطى)

صفحات: 1· 2