در اینجا یک نکته وجود دارد و آن این است که ما معمولاً وقتى شخصیت ها یا خصوصیّات را به صورت جمع بندى شده از دور مى‏ نگریم، آنها را ستایش مى‏ کنیم؛ اما وقتى نزدیک مى‏ شویم و پاى عمل و پیروى به میان مى ‏آید، دچار مشکل مى‏ شویم. عیب کار آحاد بشر این است.

اگر همان قدرى که مردم دنیا به عدالت و انصاف و شجاعت امیرالمؤمنین، به طرفدارى از مظلومیت که در او بود، به طرفدارى از حقیقت که در او بود، به ظلم ستیزى که در او بود، علاقه و محبّت دارند؛ چنانچه در مقام عمل، خود را به این خصوصیّات نزدیک مى ‏کردند - ولو یک قدم - دنیا گلستان مى ‏شد؛ اما ما آدمها - یعنى همین ما، همین امثال بنده؛ آدمهایى که این‏طور از دور امیرالمؤمنین را ستایش مى ‏کنیم - در جایى در زندگى و در قضاوت معمولى خودمان، به یکى از همین کارهایى که از امیرالمؤمنین ستایش مى‏ کنیم یا از کسى که مى‏ خواهد راه امیرالمؤمنین را برود، برخورد کنیم، معلوم نیست که دیگر آن اندازه ستایش کنیم؛ در دل برمى‏ آشوبیم و با او به مقابله برمى‏ خیزیم.

اگر خداى نکرده شقاوت بر ما غلبه داشته باشد، به روى او شمشیر هم مى‏ کشیم! عیب کار اینجاست. لذا جا دارد همان قدر که از خصال امیرالمؤمنین، به طور کلی سخن مى ‏گوییم، از ریز خصوصیّات آن بزرگوار هم مطّلع شویم. این امیرالمؤمنین که عادل بود، عدل او چگونه بود؟ این عدلى که این قدر تعریف دارد، در مقام عمل چگونه بود؟

درمرحله بعدی سعى کنیم در مقام عمل، خودمان را به او نزدیک کنیم. این درست است؛ این مایه تکامل است. در بعضى از روایات(۱) آمده است کسانى به ائمه علیهم‏ السّلام عرض مى‏ کردند ما شیعیان شما هستیم - کما این که طبق روایتى، کسانى آمدند و به خود امیرالمؤمنین هم این را گفتند - اما ائمّه بنابر این روایات، در جواب اینها استنکار مى‏ کردند: کجاى شما به دوستان و پیروان ما شبیه است؟ شما این خصلت و این خصوصیت و این رفتار و این گفتار را دارید. به عبارت دیگر، اینها از ما مطالبه عمل مى‏ کنند؛ عمل هم تابع اعتقاد است. انسان باید به چیزى معتقد باشد.

امروز ملت ایران باید خدا را بسیار شکر کند که زمینه پیروى از امیرالمؤمنین و اسلام در این کشور فراهم است. غالب جمعیت این کشور، دل به سمت حقیقت دارند. اگرچه در میان آنها کسانى هم عامل به بعضى از فروع نباشند؛ اما دلها، روحها، اعتقادها و ایمان ها به همان سمتى گرایش دارد که انگشت اشاره امیرالمؤمنین به آن سمت مردم را هدایت مى‏کرد.

امروز می خواهم روایتى را از کتاب «ارشاد» مفید برای شما بخوانم. البته متن حدیث را از کتاب «چهل حدیث» امام بزرگوارمان - که کتاب بسیار خوبى است - نقل مى‏ کنم؛ لیکن با «ارشاد» هم تطبیق کرده ‏ام. راوى مى ‏گوید که ما در خدمت امام صادق(ع) بودیم، صحبت امیرالمؤمنین شد. «و مدحه بما هو اهله»؛ امام صادق زبان به ستایش امیرالمؤمنین گشود و آن‏چنان که مناسب او بود، امیرالمؤمنین را مدح کرد. هر بخش از این روایت تقریباً به یک بُعد از زندگى امیرالمؤمنین اشاره مى‏کند؛ به زهد آن بزرگوار، عبادت آن بزرگوار و ….

اولین جمله ای که امام صادق در مقام تعریف از امیرالمؤمنین می گوید، این است: «واللَّه ما أکل على بن ابى طالب علیه ‏السّلام من الدنیا حراماً قطّ حتى مضى لسبیله»(۲)؛ امیرالمؤمنین تا آخر عمر، یک لقمه حرام در دهان نگذاشت؛ یعنى اجتناب از حرام، اجتناب از مال حرام، اجتناب از دستاورد حرام. البته مراد، حرام واقعى است، نه آن حرامى که براى آن بزرگوار حکمش هم منجز شده باشد؛ یعنى مشتبه را هم به خود نزدیک نکرد.

اینها را به عنوان دستورالعمل و سرمشق در عمل - و بالاتر از آن در فکر - براى ما بیان کرده‏اند. امام صادق و امام باقر و امام سجاد(ع) هم اعتراف مى‏کنند که ما نمى‏توانیم این‏طورى زندگى کنیم. بحث بر سرِ این نیست که من یا شما بخواهیم این‏طور زندگى کنیم؛ نه، آن زندگى، قلّه را نشان مى‏دهد.

معناى نشان دادن قلّه این است که همه باید به این سمت حرکت کنند. البته چه کسى می تواند به آن بالا برسد؟! در همین حدیث مى‏خوانیم که امام سجاد فرمود: من قادر نیستم این گونه زندگى کنم.

«و ما عرض له امران قطهما للَّه رضى الا اخذ بأشدهما علیه فى دینه»؛ یعنى هر وقت دو کار و دو انتخاب در مقابل امیرالمؤمنین قرار مى‏گرفت که هر دو مورد رضاى خدا بود - نه این که یکى حرام و دیگری حلال باشد؛ نه، هر دو حلال باشد؛ مثلاً هر دو عبادت باشد- على آن را که براى بدن او سخت‏ تر بود، انتخاب مى‏ کرد؛ اگر دو غذاى حلال بود، آن پست‏تر را انتخاب مى‏ کرد؛ اگر دو لباس جایز بود، آن پست‏تر را انتخاب مى‏ کرد؛ اگر دو کار جایز بود، آن سخت‏تر را برمى ‏گزید.

«و ما نزلت برسول اللَّه صلى اللَّه علیه و آله نازلة قطّ الاّ دعاه فقدمه ثقة به»؛ هر وقت مسأله مهمّى براى پیامبر پیش مى ‏آمد، پیامبر او را صدا مى‏ کرد و جلو مى‏ انداخت؛ چون به او اعتماد داشت و مى‏ دانست که اوّلاً خوب عمل مى‏ کند، ثانیاً از کار سخت سرپیچى ندارد، ثالثاً آماده مجاهدت در راه خداست.

مثلاً در «لیلة المبیت» - آن شبى که پیامبر مخفیانه از مکه به مدینه آمد - یک نفر باید در رختخواب پیامبر مى ‏خوابید. پیامبر على را جلو انداخت. در جنگ ها، امیرالمؤمنین را جلو مى ‏فرستاد. در کارهاى مهم - هر مسأله اساسى و مهمّى که پیش مى ‏آمد - على را جلو مى‏ انداخت: «ثقة به»؛ چون اطمینان داشت و مى‏ دانست که او برنمى‏ گردد؛ نمى‏ لرزد و خوب عمل خواهد کرد.

صحبتِ از این نیست که امثال بنده - آدمهاى حقیر و ضعیف - ادّعا کنیم که مى‏ خواهیم این‏طورى عمل کنیم؛ نه، بحث از این است که ما باید در این جهت حرکت کنیم. انسانِ مسلمانِ پیروِ على، خطّش باید این خط باشد و هرچه بتواند، جلو برود.

سپس فرمود: «و ما اطاق احد عمل رسول اللَّه صلى ‏اللَّه ‏علیه ‏وآله من هذه الأمة غیره»؛ هیچ کس از این امّت طاقت این را نداشت که مثل پیامبر عمل کند، جز او. او بود که مثل پیامبر به همه جا مى‏ رفت. هیچ‏کس نمى‏ توانست به دنبال پیامبر و پا جاى پاى آن حضرت حرکت کند. «و ان کان لیعمل عمل رجل کان وجهه بین الجنة و النار»؛ با همه این کارهاى بزرگ و خداپسند و مؤمنانه، رفتار او مانند انسانی بود که بین خوف و رجا قرار دارد؛ از خدا می ترسید، گویی او را بین بهشت و جهنّم قرار داده ‏اند؛ در یک طرف بهشت را مى‏ بیند، و در طرف دیگر جهنّم را؛ «یرجو ثواب هذه و یخاف عقاب هذه».

خلاصه این جمله این است که به این همه مجاهدت، به این همه انفاق، به این همه عبادت، مغرور نمى ‏شد. اما ما دو رکعت نافله و چند جمله دعا که بخوانیم - و اگر دو قطره اشک هم بریزیم - فوراً مغرور مى‏شویم؛ اما امیرالمؤمنین با این انبوه عمل صالح، مغرور نمى‏ شد.

«ولقد اعتق من ماله الف مملوک»؛ به تدریج، هزار غلام و کنیز را که از مال شخصى خود خریده بود، آزاد کرد؛ «فى طلب وجه اللَّه والنجاة من‏النار»؛ براى اینکه رضاى خدا را جلب نماید و خود را از آتش جهنّم دور کند. «مما کد بیدیه و رشح منه جبینه»؛ این پولهایى که مى‏ داد، پولهایى نبود که مفت گیرش آمده باشد. امام صادق طبق این روایت مى‏ گوید: «مما کد بیدیه»؛ با کدّ یمین و عرق جبین و با کار سخت، پول به ‏دست آورده بود.

چه در زمان پیامبر، چه در زمان فترت بیست و پنج سال، چه در زمان خلافت - که از بعضى از آثار فهمیده مى‏ شود که امیرالمؤمنین در زمان خلافت هم کار مى‏ کرد - آن حضرت کار مى‏ کرد؛ مزرعه آباد مى‏ نمود، قنات مى‏ کَند و پول در مى ‏آورد و این پولها را در راه خدا انفاق مى‏ کرد. دائما برده مى ‏خرید و آزاد مى‏ کرد؛ هزار برده را این‏طور خرید و آزاد کرد.

«ان کان لیقوت اهله بالزیت و الخل والعجوة»؛ غذاى معمولى خانه امیرالمؤمنین اینها بود: زیتون، سرکه، خرماى متوسّط یا پایین؛ که اکنون مثلاً در عرف جامعه ما نان و ماست، یا نان و پنیر است.

«و ما کان لباسه الاّ کرابیس»؛ لباس معمولی اش کرباس بود. «اذا فضل شى‏ء عن یده من کمه دعا بالجلم فقصه»؛ اگر آستینش مقدارى بلند بود، قیچى مى‏ خواست و آستین بلند را مى ‏برید؛ یعنى حتّى به زیادى آستین براى خودش راضى نمى‏ شد. مى‏ گفت این زیادى است؛ این پارچه را در جایى مصرف کنند و به کارى بزنند. در آن زمان پارچه هم خیلى کم بود و مردم مشکلاتى در زمینه پوشش داشتند؛ این بود که یک تکّه پارچه کرباس هم مى ‏توانست به درد بخورد.

سپس درباره عبادت حضرت صحبت مى‏ کند. آن حضرت، قلّه اسلام است؛ اسوه مسلمین است. در همین روایت فرمود: «و ما اشبهه من ولده و لا اهل بیته احد اقرب شبها به فى لباسه و فقهه من على بن الحسین علیهما السّلام». امام صادق مى‏گوید: در تمام اهل بیتمان - اهل بیت و اولاد پیامبر - از لحاظ این رفتارها و این زهد و عبادت، هیچ کس به اندازه على بن الحسین به امیرالمؤمنین شبیه ‏تر نبود؛ امام سجّاد، از همه شبیه ‏تر بود.

امام صادق فصلى در باب عبادت امام سجّاد ذکر مى‏کند؛ از جمله مى‏فرماید: «و لقد دخل ابوجعفر ابنه علیهما السلام علیه»؛ پدرم حضرت ابى جعفر باقر روزی نزد پدر بزرگوارش رفت. «فاذا هو قد بلغ من العبادة ما لم یبلغه احد»؛ نگاه کرد، دید پدرش از عبادت حالى پیدا کرده که هیچ کس به این حال نرسیده است. شرح مى‏دهد: رنگش از بى‏خوابى زرد شده، چشمهایش از گریه درهم شده، پاهایش ورم کرده و… امام باقر اینها را در پدر بزرگوارش مشاهده کرد و دلش سوخت: «فلم املک حین رأیته بتلک الحال البکاء»؛ مى‏گوید وقتى وارد اتاق پدرم شدم و او را به این حال دیدم، نتوانستم خوددارى کنم؛ بنا کردم زار زار گریه کردن: «فبکیت رحمة له».

امام سجّاد در حال فکر بود - تفکّر هم عبادتى است - دانست که پسرش امام باقر چرا گریه مى‏کند؛ خواست درسی عملى به او بدهد؛ سرش را بلند کرد و گفت: «قال یا بنى اعطنى بعض تلک الصحف التى فیها عبادة على بن ابى‏طالب علیه‏السلام»؛ در میان کاغذهاى ما بگرد و آن دفترى که عبادت على‏بن‏ابى‏طالب را شرح داده، بیاور. ظاهراً از دوران امام على‏بن‏ابى‏طالب(ع) نوشته‏ها و کتاب هایى در باب قضاوت هاى آن حضرت، در باب زندگى آن حضرت، در باب احادیث آن حضرت، در اختیار ائمّه بود. از مجموع روایات دیگر، آدم این‏ گونه مى‏فهمد که در موارد گوناگونى از آن استفاده مى‏کردند.

اینجا هم حضرت به پسرش امام باقر فرمود آن نوشته‏اى را که مربوط به عبادت على‏بن ابى‏طالب است، بردار و بیاور. امام باقر مى‏فرماید: «فاعطیته»؛ رفتم و آوردم و به پدرم دادم. «فقرأ فیها شیئاً یسیرا ثم ترکها من یده تضجرا»؛ امام به این نوشته نگاه کرد و با حال ملامت آن را بر زمین گذاشت و «و قال من یقوى على عبادة على على‏بن‏ابى‏طالب علیه‏السّلام»؛ فرمود چه کسى مى‏تواند مثل على بن‏ابى‏طالب عبادت کند؟ امام سجّادى که آن قدر عبادت مى‏کند که امام باقر دلش به حال او مى‏سوزد، امام باقرى که خودش هم امام است و داراى آن مقامات عالى است، از عبادت على‏بن الحسین دلتنگ مى‏شود و دلش مى‏سوزد و نمى‏تواند خودش را نگه دارد و بى‏اختیار زار زار گریه مى‏کند، آن وقت على‏بن‏الحسینِ مى‏گوید: «من یقوى على عبادت على‏بن‏ابى‏طالب»؛ چه کسى مى‏تواند مثل على عبادت کند؟ یعنى بین خودش و على فاصله‏اى طولانى مى‏بیند.

على‏ یى که من و شما عاشق او هستیم، دنیا عاشق اوست، مسیحى عاشقانه برایش کتاب مى‏نویسد، این على را شما چرا از دور نگاه مى‏کنید؛ نزدیک بروید. هرکس این قلّه دماوند را از دور نگاه کند، مى‏گوید به به، عجب چیزى است! قدرى از این پیچ‏وخم ها بالا برو، ببینم چه کاره‏اى! باید نزدیک شد؛ باید راه افتاد؛ باید حرکت کرد. امروز بشریت به همین خصلت هایى که امیرالمؤمنین پرچمدارش بود، احتیاج دارد. این خصلت ها، با پیشرفت علم، با پیشرفت فناورى، با پدید آمدن روش جدید زندگى در دنیا کهنه نمى‏شود. عدالت کهنه نمى‏شود؛ انصاف و حق‏طلبى کهنه نمى‏شود؛ دشمنى با زورگو کهنه نمى‏شود؛ پیوند دل با خدا کهنه نمى‏شود. اینها رنگ ثابت وجود انسان در همه تاریخ است.

امیرالمؤمنین این پرچم ها را در دست داشت. امروز بشر تشنه این حرفها و تشنه این حقایق است. راه چیست؟ راه، نزدیک شدن است. مبادا اگر من و شما در جایى حرفى براى حق زدیم، به نظرمان زیاد و بزرگ بیاید؛ نه. مبادا اگر ساعتى از شبى، روزى، نیمه‏شبى، توانستیم عبادتى کنیم، به چشممان بزرگ بیاید و ما را عُجب بگیرد؛ نه. مبادا اگر در صحنه خطرى وارد شدیم، خودمان را خیلى بزرگ ببینیم؛ نه. هرچه مى‏توانید، نزدیک شوید.

دنیاى اسلام، بلکه دنیاى بشریت سالم، در مقابل علی خاضع است. اینهاست که در تاریخ اثرش مى‏ماند. آن زهدش بود؛ آن عبادتش بود؛ آن شجاعتش بود؛ آن قاطعیتش در راه خدا بود. آن‏جایى که لازم بود، با شمشیر به جان دشمنان حقیقت و دین و دشمنان خدا مى‏افتاد و از هیچ چیز باک نداشت: «لا تأخذه فى اللَّه لومة لائم(۳)».

آنجایى که آدمِ منحرفِ مضرِّ مخلّى بر سر راه حرکت به‏ سوى خدا وجود داشت، شمشیر او فیصله دهنده بود. آنجایى که مظلومى بود، آنجایى که مصلوب‏الحقّى بود، امیرالمؤمنین به رقیق ترین انسان ها تبدیل مى ‏شد. در روایتى آمده که آن قدر امیرالمؤمنین با دست خود به دهان یتیمان غذا گذاشت که شخصی گفت آرزو کردیم کاش ما هم یتیم مى‏ شدیم تا امیرالمؤمنین این طور به ما لطف مى‏ کرد! آن‏قدر ناشناسانه به خانه فقرا و مساکین و گرفتارها و در راه‏مانده ‏ها سر زد که معروف است بعد از ضربت خوردن آن حضرت، فهمیدند آن انسانِ رحیم چه کسى بوده است.

سخن علی نهج ‏البلاغه است؛ فصیح ترین کلام آدمى در میان عرب. «نهج البلاغه» اوج هنر و اوج زیبایى است؛ زیبایى لفظ و زیبایى معناست. انسان مبهوت مى ‏ماند. هیچ شاعر بزرگ عرب، هیچ نویسنده هنرمند عرب، نتوانسته بگوید که من از مراجعه به نهج‏ البلاغه بى‏ نیازم.

*برگرفته از سخنان مقام معظم رهبرى در خطبه‏ هاى نماز جمعه تهران

صفحات: 1· 2