موضوع این شعر در نکوهش و سرزنش نفس است و به صنعت تعریب سروده شده است.

صنعت تعریب آن است که شاعر شعر فارسی را بر اسلوب عربی به نظم درآورد. گویا شاعر از الفاظ فارسی و عربی با هم و با شیوه ای زیبا استفاده کند. فهمیدن مضمون این گونه از اشعار، خود نیازمند ذوق شعری است. از خوانندگان محترم می خواهم در الفاظ دقت کنند و چینش کلمات فارسی و آمیختن آنها را با کلمات و اوزان عربی ببینند. مثلا در بیت اول فعل “کرد” به ابواب عربی برده شده یا کلمه “پیروی” به زیبایی در قالب و قافیه شعر قرار گرفته و به همین صورت مصرع ها و ابیات دیگر. برای روشن تر شدن معنای ابیات را هم می نویسم.

در نکوهش نفس به صنعت تعریب: (1)

مَن  کَرَّدَ    نَفسَهُ      پیرویا          فَلیَقعُدَن فِی  الدُوزَخِ  جُثیّا

مَن  اَفکَنَد   بدستها  زَمامَه         فَما لَهُ الخُوشی وَ السَّلامَه

لِاَنَّها        لَحَیَّةٌ         لَدغاءُِ         اِن    بگَزَد     فَعُمرُکَ    فَناءُ

مَن کانَ ذا دِرایَةٍ  وَ   هُوشٍ         شَبَّهَها  بِالاَستَرِ  الچَمُوش

فَالقُربُ  مِنها  لَگَدٌ   وَ    گازٌ         وَ الحَرفُ  فی   رُکُوبِها   دِرازٌ

لایُوجَدُ   فِی العالَمِ    الکَبیرِ          مانندها   مِن   رَهزَنٍ  شَریر

اِن جاوَزَت عَن حَدِّها بمُوئی          فَاِنَّها      اَمّارَةٌ       بالسُّوء

رَبِّ   پَنَهتُ  بکَ مَن   هَواها          بدبخت  مَن  لایَترُسُ  اَذاها

والحسن یا ایّها الـهـــمادم             فی عجب من هذه المرادم

ترجمه:

1) هر کس از نفس خود پیروی کرد باید به زانو در آمده در آتش نشیند.
2) هر کس زمامش را  به دست نفس افکند، برای او خوشی و سلامت نباشد.
3) چون نفس ماری گزنده است که اگر بگزد عمرت نابود می شود.
4) هرکس صاحب هوش و درایت است آن را به استر [قاطر] چموش تشبیه کرده است.
5) نزدیکی به آن ( ثمره اش) لگد و گاز  و سخن در سوار شدن بر آن دراز است .
6) در این عالم بزرگ رهزن شریر و ناجنسی مانند آن پیدا نمی شود.
7) اگر به اندازه تار موئی از حد خود تجاوز کند بسیار زیاد به بدی ها فرمان می دهد.
8) خدایا از خواسته های او بر تو پناه می برم، بدبخت کسی است که از آزار آن نترسد.
9) ای همدم های من، حسن (نام مبارک علامه) از این مردم (که از نفس خود پیروی می کنند) در عجب است.

شعر و معنای آن را مطالعه کردید، درباره هم که خود تأمل می کنید. فقط نکته ای کوچک درباره نفس بگویم:

از امام علی علیه السلام نقل شده است که “الانسان عبید الحسان”(2)، یعنی انسان بنده احسان است.

و در قرآن آمده است: “هل جزاء الاحسان الّا الاحسان”(3) یعنی: آیا جزای نیکی غیر از نیکی است.

وقتی کسی به شما هدیه ای می دهد یا به شما کمکی میکند سعی می کنید تا می توانید خوبی اش را جبران کنید ولی:

در روایت داریم هر چه بیش تر به نفس نیکی کنی بیشتر به تو بدی می کند و تو را بیشتر به هلاکت می اندازد، پس خوب است از همین الآن گوش دادن به خواهش نفسانی را ترک کنیم.

از تو حرکت، از خدا برکت…

پی نوشتها:

1. دیوان علامه حسن زاده آملی، صفحه 573

2. بحارالانوار، جلد 71، صفحه 117

3. سوره الرحمن، آیه 60